CRISPR-Cas: Knippen en plakken van leven

Amsterdam, 25 juli 2025: Vanmorgen werd omstreeks 11.03 lokale tijd baby Michael Bruins geboren in goede gezondheid. Michael is het tweede kind van het echtpaar Bruins die beide drager zijn van taaislijmziekte. Vera, Michaels oudere zus, overleed vijf jaar geleden aan de complicaties van deze ziekte op 2-jarige leeftijd. Nadien durfde het echtpaar lange tijd niet aan kinderen te denken. Nu echter, met hulp van de wetenschap, is het voor het eerst ter wereld gelukt om een baby met taaislijmziekte te gene zen. Zonder deze nieuwe techniek had Michael namelijk ook taaislijmziekte gehad, zo bleek uit de genetische tests tijdens de zwangerschap. Het gen voor taaislijmziekte is echter niet de enige verandering aan Michaels DNA; hij heeft ook de oogkleur van zijn vader gekregen.

Science fiction? Mogelijk is dit scenario realistischer dan het lijkt. Recent hebben Italiaanse onderzoekers van de Universiteit in Trento met behulp van de CRISPR-Cas9-techniek in een laboratorium genetische fouten hersteld die aan de bron liggen van de genetische ziekte cystic fybrosis, taaislijmziekte. 1 Deze techniek biedt een nieuwe, eenvoudigere methode om ons genetisch materiaal, het DNA, te bewerken. Ook in de landbouw wordt geëxperimenteerd met CRISPR-Cas-technieken om rassen te veredelen. Behalve deze toepassingsgerichte technologieën, gebeurt er met deze methode ook veel basaal onderzoek naar functies van DNA en zijn reparatiemechanismes. Dit zijn de eerste stappen om in de toekomst deze techniek wellicht ook bij mensen te kunnen toepassen. In Europa geldt momenteel strenge regelgeving voor toepassing van deze vorm van gentechnologie. 2 Buiten Europa wordt CRISPR-Cas onder minder strikte wetgeving gebruikt. 3 In dit artikel wordt ingegaan op deze nieuw techniek en de ethische implicaties hiervan.

Wat is crispr-cas?

CRISPR-Cas is een methode waarmee erfelijk materiaal op een nauwkeurige manier kan worden aangepast.

Ons erfelijk materiaal bestaat grotendeels uit DNA. Dat is voor te stellen als een lange code die al onze lichaamsfuncties en eigenschappen codeert. Het DNA wordt afgelezen met behulp van een transcriptiesysteem, het zogeheten RNA. Aan de hand van de afgelezen code worden vervolgens de eiwitten opgebouwd die onze eigenschappen vorm gaan geven.

Al langer kan het DNA aangepast worden, maar met behulp van de CRISPR-Cas techniek kan dit veel sneller, preciezer en goedkoper. De Cas-enzymen kunnen stukken uit het DNA knippen. Een stukje RNA wijst exact aan waar geknipt (of geplakt) moet worden. De mogelijkheden van de CRISPR-Cas techniek lijken grenzeloos. Je kunt op elke plek in het DNA-aanpassingen uitvoeren.

Niet alleen bij mensen, maar ook in het DNA van bacteriën, planten en dieren. Zo kunnen genetische ziektes voorkomen of genezen worden. Rassen kunnen verbeterd worden. Ook kunnen er zodanige aanpassingen gedaan worden in het DNA dat een levend wezen zich beter kan aanpassen aan zijn omgeving. ⁴ Deze aanpassingen in het DNA zijn blijvend en zullen ook aan het nageslacht worden doorgegeven.

Aandoeningen die door een combinatie van verschillende factoren (genetische en omgevingsfactoren) worden veroorzaakt, zijn erg complex. ⁵ Ingrijpen met CRISPR-Cas bij dat type aandoeningen, zoals kanker, kan dus niet zomaar, hoewel dit in de toekomst ook niet valt uit te sluiten.

Nieuwe ontwikkelingen

Er zijn inmiddels verschillende nieuwe varianten van de CRISPR-Cas techniek. Eén van die varianten is ‘CRISPR-CasX’. ⁶ Daar kan de mens geen afweerreacties meer ontwikkelen, omdat er geen gebruik wordt gemaakt van ziekteverwekkende bacteriën. Hierdoor komt de daadwerkelijke toepassing van CRISPR-Cas op het menselijk lichaam nóg dichterbij.

CRISPR-Cas kan op verschillende momenten worden toegepast. Dat kan tijdens IVF-bevruchting, in een embryo, maar ook vóór de bevruchting op geslachtscellen. Bij experimenten in de embryonale fase zijn embryo’s gemoeid, echter bij toepassing op geslachtscellen niet.

CRISPR-Cas is zo veelbelovend omdat genetische ziekten genezen kunnen worden waar nu geen enkele behandeling met genezing voor is.

Is het goed?

Hoewel de toepassingen van CRISPR-Cas in het dagelijks leven nog ver weg lijken, gaan de ontwikkelingen wel door. Juist nu is het tijd om vooraf naar ethische consequenties van deze vorm van gentechnologie te kijken. In ons leven speelt ethiek, de leer van goed en kwaad, altijd een rol. Des te belangrijker is dit bij het doen van (wetenschappelijk) onderzoek, omdat hierbij nieuwe toepassingen bedacht worden, waar nog niet eerder over is nagedacht. Vaak vindt de ethische analyse pas achteraf plaats, of soms zelf helemaal niet.

In de ethische discussie rondom CRISPR-Cas staat genetische modificatie centraal. Dat is het kunstmatig ingrijpen op en veranderen van onze biologische erfenis. Dit heeft alles te maken met het allerprilste begin van het leven, wanneer de DNA-code wordt vastgelegd.

Wat staat er op het spel?

Deze techniek zal eerst worden getest op menselijke embryo’s om toepassingen in het menselijk lichaam mogelijk te maken. Er is veel onderzoek nodig om te bepalen of de (nieuwe) techniek om DNA aan te passen veilig en efficiënt is en geen schadelijke bijeffecten kent. De menselijke embryo’s die voor dit onderzoek worden gebruikt, worden na bepaalde tijd vernietigd. Deze techniek raakt hiermee dus ook direct aan de beschermwaardigheid van het leven.

Daarnaast verschilt de CRISPR-Cas techniek van andere technieken, omdat de aanpassingen die gedaan worden, ook aan het nageslacht doorgegeven worden. Moeten we erfelijke ziekten wel op deze manier willen bestrijden? Veranderen we onszelf niet te veel als we gaan sleutelen aan onze genen? Hoe zit het met het nageslacht van deze mens in wording? En als we dan toch bezig zijn met iets in het genoom aan te passen, waarom zouden dan karaktereigenschappen of uiterlijke kenmerken ook niet veranderd mogen worden? Als de toolbox al beschikbaar is, waarom ‘maken’ we dan niet het perfecte kind? ⁷

De discussie rondom CRISPR-Cas raakt dus aan verschillende ethische vragen waarbij Bijbelse uitgangspunten en de christelijke levensvisie in de knel kunnen raken. Het is echter niet eenvoudig om in Gods Woord direct een antwoord te vinden op een specifieke vraag zoals over genetische modificatie. De Bijbel biedt wel duidelijke normen en kaders waaraan wij ons handelen moeten toetsen. Drie kaders staan bij de ethische beoordeling van deze techniek centraal. Ten eerste, God als Schepper van het leven. Ten tweede, het waardevolle leven van de mens. Ten derde, de gevolgen van de zondeval.

God als schepper van het leven

Het eerste kader dat wij in de Bijbel vinden, gaat over God, onze Schepper. Wij als mensen kunnen geen leven scheppen. In Genesis 1 staat dat God de mens schiep naar Zijn beeld. Dat beeld bestaat onder andere uit ware kennis van God (Kol. 3:10), wat dus wil zeggen dat wij onze Schepper volmaakt kenden. Die volmaakte kennis zijn wij verloren en nu is ons verstand verduisterd (Ef. 4:18). De wetenschap houdt weinig rekening met de grenzen van ons verstand. Binnen onderzoekscentra is er geen eerbied of ontzag voor het scheppingswerk. Dit leidt tot overschatting van ons kunnen. Met het aanpassen van DNA worden wij als het ware scheppers van ons eigen leven.

Het is dus maar zeer de vraag of wij als mensen mogen inbreken op het door God geschapen leven. En moeten we niet erkennen dat we niet kunnen overzien wat DNA-aanpassingen door de generaties heen betekenen?

Het leven van de mens is waardevol

Het tweede Bijbelse kader is dat menselijk leven al vanaf het allereerste begin waarde heeft. ‘Mijn gebeente was voor U niet verholen, als ik in het verborgene gemaakt ben, en als een borduursel gewrocht ben in de nederste delen der aarde. Uw ogen hebben mijn ongeformeerde klomp gezien’ (Ps. 139:14-15). Hier wordt helder geïllustreerd hoe God met zorg een embryo maakt, namelijk zo kunstig als een borduurwerk. Zouden wij als mensen in dit borduurwerk wat draadjes mogen veranderen? Zouden wij überhaupt wel een techniek mogen accepteren waarvan we weten dat het vele embryolevens heeft gekost tijdens de onderzoeksfase? De Heere noemt het offeren van kinderen een gruwel (Deut. 12:31). Is dat niet wat er gebeurt als embryo’s weggegooid worden als offer aan de wetenschap?

We moeten dus heel zorgvuldig omgaan met het door God geschonken leven en ook embryo’s zien als pril leven.

De gevolgen van de zondeval

Het derde Bijbelse kader wat we willen noemen, is dat deze aarde door de zonde is vervloekt (Gen. 3:17). Door de zondeval zijn ziekten en de dood in de wereld gekomen. Wij weten dat we volmaaktheid nooit zullen bereiken op de aarde. Bij het voorbeeld van taaislijmziekte kan het uitroeien van deze ziekte het gevoel geven dat we als God zijn. Een ziekte op deze manier genezen maakt ons totaal los van onze afhankelijkheid van God. Medicijnen of behandelingen moeten dus altijd gebruikt worden in het besef dat we van God afhankelijk zijn in het zegenen van deze middelen. Dit wordt bijvoorbeeld duidelijk uit de geschiedenis van Asa die ziek werd, maar ‘zocht hij den HEERE niet in zijn krankheid, maar de medicijnmeesters […] en hij stierf’ (2 Kron. 16:12-13). Hij vertrouwde niet op de Heere maar zocht enkel menselijke hulp. Deze menselijke hulp, zonder de zegen van de Heere, hielp hem niet.

We moeten onszelf dus afvragen of wij bij genetische aanpassingen, die generaties lang gevolgen hebben, nog wel onze afhankelijkheid en onze vergankelijkheid zullen beseffen.

Maakbaarheid van het leven?

Vanuit Bijbels perspectief moet er voorzichtig worden omgegaan met het (waardevolle) leven, met God als Schepper en de gevolgen van de zondeval. Toch weten we dat technieken ons veel goeds hebben gebracht. Ook mogen we onze verantwoordelijkheid en ons gekregen verstand inzetten voor ons leven. Is maakbaarheid vanuit christelijk perspectief altijd een negatief begrip?

Vanuit bevindelijk gereformeerd perspectief wordt vaak kritisch naar medische ontwikkelingen gekeken als deze ons los maken van het besef van afhankelijkheid van God. Echter blijkt dit maakbaarheidsbegrip moeilijk te definiëren. De verschillende definities van dit begrip hebben gemeenschappelijk dat ze allemaal gericht zijn op het verbeteren van eigenschappen of func ties. Die verbeteringen kunnen op verschillende niveaus plaatsvinden 8 : (1) het verbeteren van abnormaal functioneren; (2) het optimaliseren en perfectioneren van normale menselijke capaciteiten en (3) het toevoegen en creëren van geheel nieuwe capaciteiten. Vaak wordt een onderscheid gemaakt tussen medische behandeling (1) en verbetering (2 en 3). Dit onderscheid is echter niet altijd scherp. Denk bijvoorbeeld aan preventiemaatregelen zoals vermindering van risicofactoren voor ziekten of versterking van immuniteit. De CRISPR-Cas techniek lijkt echter per definitie verder te gaan dan medische behandeling. Binnen universiteiten en wetenschappelijke instellingen waait een seculiere, materialistische wind die verregaande veranderingen aan het DNA niet extreem problematisch vindt. Bovendien gaan de ontwikkelingen sneller dan ethische commissies kunnen bijbenen. Hierbij zijn experimenten die niets meer met ziekte of gezondheid te maken hebben niet alleen goed denkbaar, maar zelfs heel waarschijnlijk. (3).

Van genezen naar verbetering van leven

De verschuiving in de geschiedenis van de focus van geneeskunde is een feit. Oorspronkelijk was de geneeskunde gericht op ziektebestrijding en op het bevorderen van gezond gedrag; ziektepreventie. De focus binnen de geneeskunde lijkt zich de laatste decennia te verschuiven. Hierbij gaat het dan niet alleen om ziektepreventie, maar om het verbeteren van de mens zelf. Vragen die we ons al eerder gesteld hebben, zoals bij de invoering van NIPT (Niet-Invasieve Prenatale Test) bij zwangere vrouwen, worden bij de invoering van gentherapie nóg belangrijker. Hoeveel acceptatie is er straks nog voor kinderen met een genetische handicap als dit met gentechnologie valt te voorkomen? De grens tussen ‘ziek’ en ‘gezond’ lijkt steeds meer te vervagen. Diverse min of meer esthetische behandelingen worden gezien als medisch noodzakelijk. Operatietechnieken worden gebruikt voor cosmetische ingrepen of sterilisaties. Hormoontabletten en operaties worden bijvoorbeeld gebruikt voor gendertransities en worden vergoed vanuit de basisverzekering. 9

Binnen de geneeskunde en het streven naar verbetering van geneeskunde komen steeds vaker hedonistische, utilistische en transhumanistische ideeën naar voren. ¹⁰ Dit houdt in dat de geneeskunde erop gericht moet zijn dat er zoveel mogelijk uit het leven gehaald kan worden (hedonisme), we een zo gezond mogelijk leven hebben en zo lang mogelijk ten nutte te kunnen zijn (utilisme) of om het menselijk ras zelf te verbeteren (transhumanisme). Deze doelen in de geneeskunde hoeven op zichzelf niet verkeerd te zijn, maar met de aanwezigheid van God en Zijn doel in ons leven wordt geen rekening gehouden. Het gaat dus niet meer alleen om het genezen van ziekten, maar vanuit het maakbaarheidsidee is de techniek gericht op onafhankelijkheid van God. ¹¹

Wat je hebt, gebruik je ook

Genetische modicatie voor medische doeleinden kan uiteindelijk leiden tot genetische modificatie voor niet-medische doeleinden. ¹² Als deze weg wordt ingeslagen (onderzoek en/of acceptatie van CRISPR-Cas) is er vervolgens geen bijsturing of terugkeer te verwachten. ¹³ Als de techniek beschikbaar is, kunnen we niet anders verwachten dan dat deze veel breder ingezet zal gaan worden dan waar deze oorspronkelijk voor bedoeld was. Juist met gentechnologie schuilt hierin een heel groot gevaar aangezien de veranderingen in ons genoom van generatie op generatie zullen worden doorgegeven.

Ten slotte

CRISPR-Cas als techniek én de ontwikkeling van deze techniek moeten toetsbaar zijn aan Gods Woord. Het gebruik van menselijk embryo’s voor het ontwikkelen van deze techniek is echt een brug te ver. Uit de gedachtegang om het leven aan te passen naar de wensen van de mens spreekt een humanistische visie en die is ronduit on-Bijbels.

De toepassing van deze techniek om diverse tot op heden ongeneesbare ziekten te genezen blijft groot en lijkt voor sommige patiënten een laatste redmiddel. Er is veel voor te zeggen om ‘fouten’ die door mutaties in het DNA zijn ontstaan en tot ernstige ziekten of niet-levensvatbaarheid leiden, te herstellen. Ons DNA is echter zo complex, de mogelijke gevolgen van het aanpassen van DNA zijn tot op heden nog niet goed te overzien én het mogelijke misbruik van deze techniek om het menselijk ras te verbeteren geven zulke grote ethische dilemma’s, dat we niet achter deze techniek kunnen staan. Daarnaast is de wetgeving in Europa nu nog dusdanig dat experimenteren met CRISPR-Cas nog niet kan worden toegepast op mensen, planten en dieren, maar slechts in laboratoria en dat is maar beter ook, want in het laboratorium kunnen we de volledige implicaties van ons handelen overzien.

De kwestie CRISPR-Cas blijft daarom een complex vraagstuk en kan momenteel alleen op onderdelen beoordeeld worden. Voortdurende bezinning over dit onderwerp blijft van groot belang.

De kwestie CRISPR-Cas blijft daarom een complex vraagstuk en kan momenteel alleen op onderdelen beoordeeld worden. Voortdurende bezinning over dit onderwerp blijft van groot belang, omdat steeds meer over het menselijk genoom bekend wordt. Ook blijft onderzoek met en naar de CRISPR-Cas techniek en haar toepassingen doorgaan waardoor steeds gerichter aanpassingen gedaan kunnen worden. Het is daarom niet denkbeeldig dat de implicaties van een genetische aanpassing in de toekomst wel overzien kunnen worden en dat alleen op de ziekte zelf ingegrepen wordt. Dit kan echter praktisch nooit gerealiseerd worden zonder dat dit gepaard gaat met de vernietiging van talloze embryo’s. Vooral omdat daardoor de beschermwaardigheid van het menselijk leven sterk in het gedrang komt, is een kritische benadering van CRISPR-Cas op zijn plaats.

Noten

1 Maule G. et al. 2019. Allele specific repair of splicing mutations in cystic fibrosis through AsCas12a genome editing. Nature Communications.

2 Gelinsky, E. 2018. European Court of Justice ruling regarding new genetic engineering methods scientifically justified: a commentary on the biased reporting about the recent ruling. Environ sciences Europe 3

3 Cyranoski. 2015. Scientists sound alarm over DNA editing of human embryos. Nature.

4 Valentijn van der Lende, ‘Wat is CRISPR-Cas en waarom is het revolutionair?’, De Kennis van Nu (2016).

5 E. Martinez-Ledezsma et al., ‘Identification of a multi-cancer gene expression biomarker for cancer clinical outcomes using a network-based algorithm’, Scientific Reports (2015). 6

6 Jun-Jie Liu et al., ‘CasX enzymes comprise a distinct family of RNA-guided genome editors’, Nature (2019).

7 D. Baltimore et al., ‘A prudent path forward for genomic engineering and germline gene modification’, Science (2015).

8 Prof dr. Maartje N.H. Schermer, Van genezen naar verbeteren (Rotterdam, 2012): oratiereeks Erasmus MC. 9

9 Zorginstituut Nederland, Basispakket Zvw (2019).

10 Ineke van den Berg, Natuurgeneeskunde in het licht van de Bijbel (Uitgeverij Kok, Kampen, 1996).

11 B.S. Cusveller, N.A. de Ridder-Sneep, H Jochemsen, Christelijke oriëntatie in medisch-ethische onderwerpen (Buijten en Schipperheijn Motief Amsterdam, 1992). 12

12 Christen Unie, Commentaar op genetische manipulatie en het klonen van mensen (2002). 13

13 John Harris, Marcy Darnovsky, ‘Pro and Con: Should Gene Editing Be Performed on Human Embryos?’, National Geographic (2016), August 2016.

* Naast Anne en Nanja hebben ook Ralf Boon en Anneke Snel bijgedragen aan de tekst van dit artikel. De auteurs danken de overige leden van de commissie Peter Mulder en Lydia Terlouw voor hun commentaar op een eerdere versie.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Terug naar resultaten Printen