“Een natie is gebaseerd op het gevoel dat je met elkaar verder wilt”

Voor we het gaan hebben over een specifiek soort schuldgevoel dat ons tegenwoordig maar al te vaak wordt aangepraat, eerst een meer algemene vraag: bestaat er volgens u zoiets als een gezond schuldgevoel?

De mens is een moreel wezen. Hij kan moreel het goede doen, maar ook het kwade. Als hij het kwade heeft gedaan, dan kan hij daarover een schuldgevoel ontwikkelen. Dat lijkt mij “gezond”. Een psychopaat kent dat gevoel niet. Dat is “ongezond”.

Gebruikmakend van een metafoor uit de economie: hoe dient voor een dergelijke schuld te worden betaald?

Wie schuld heeft aan eigen daden kan proberen iets goeds te doen ter compensatie. Bijvoorbeeld: je hebt iemand slecht behandeld. Dan doe je iets goeds voor die persoon. Of je zegt dat je spijt hebt van hetgeen je hebt gedaan. Of je neemt je voor in de toekomst beter te zullen handelen. Dat zijn allemaal manieren waarop je kan “betalen” voor je schuld. Bij zeer ernstige zaken helpt de staat een handje: het kwaad dat is geschied moet je “betalen” onder dwang van de staat. Bijvoorbeeld door een strafsanctie.

Is schuld individueel, of kan het daarnaast ook een collectieve zaak zijn, zodanig dat volgende generaties daarop nog kunnen worden aangesproken?

Schuld is altijd individueel. Natuurlijk kunnen mensen in een groep kwaad verrichten, maar dan hebben zij schuld ieder naar zijn of haar individueel aandeel. Die schuld kan ook bestaan in het deelnemen aan een criminele organisatie. Individuele schuld is overigens wel een notie die pas opduikt bij de modernisering van de samenleving. Premoderne samenlevingen gaan vaak uit van collectieve schuld. Kinderen hebben dan schuld aan de wandaden van hun ouders, hun broers, hun zussen, hun gemeenschap.

Helaas worden hedendaagse samenlevingen wel weer geconfronteerd met de notie van collectieve schuld, zoals men die aantreft bij diegenen die ijveren voor de erkenning van schuld aan het gedrag van voorgaande generaties. Bijvoorbeeld in de slavernijdiscussie. Een “wit kind” van bijvoorbeeld 5 jaar is dan schuldig aan hetgeen zijn voorvaderen hebben gedaan. Of waarvan men aanneemt dat die dat hebben gedaan. Dat laatste weer op basis van de huidskleur van het “witte kind”. In zo’n redenering zitten twee fouten: 1. De acceptatie van collectieve schuld (in plaats van individuele schuld); 2. De acceptatie van huidskleur als een basis voor schuldpresumptie, iets dat tot voor kort zou hebben gegolden als “racistisch”. Dan is er 3. nog de notie van schuldpresumptie. Niet onschuld is het uitgangspunt (“onschuldpresumptie”), maar schuld. De aangeklaagde (het witte kind van 5 jaar) moet maar zien of hij of zij het vermoeden van schuld van zich af weet te wassen. Uitgangspunt is schuld, onschuld moet worden bewezen.

Hoe kijkt u aan tegen de huidige trend om schuld te bekennen en excuses aan te bieden voor tal van zaken die in het verleden door onze voorouders zijn fout gedaan?

Die trend beschouw ik als onwenselijk. Men onderschat volledig welke kwalijke gevolgen dat kan gaan hebben. En dan bedoel ik niet alleen kwalijke gevolgen voor degenen die de schuld toegeschreven krijgen, maar ook voor degenen die daarop aandringen. Zoals de Franse denker Ernest Renan benadrukte in 1882, is een natie gebaseerd op het gevoel dat je met elkaar verder wilt. Daarbij past vergeten. Niet het oprakelen van allerlei tegenstellingen uit het verleden.

Hoe verklaart u die trend?

Van Alexandre Del Valle, schrijver van Het avondlandcomplex: een kleine verhandeling over de bevrijding van schuldgevoelens, ¹ heb ik geleerd dat een hele samenleving, zelfs een hele cultuur, op een bepaald moment ziek kan zijn. Collectief ziek. Daarop wordt ook gewezen door de Franse denker Pascal Bruckner, als laatste in Schuldig over de hele lijn: Hoe de witte man de ideale zondebok werd. ² Hoe zijn we collectief ziek geworden? Samen met Raisa Blommestijn, Bart Collard en Perry Pierik heb ik daarover zeer onlangs een bundel bijdragen uitgegeven onder de titel Westerse schuld: mythe of realiteit? Het is moeilijk eenduidig te verklaren waar die zelfhaat vandaan komt en waarom juist het Westen daarmee tegenwoordig is opgezadeld. Niettemin kunnen we vaststellen dat het de westerse cultuur enorm ondermijnt. Culturen waarin dezelfde dingen zijn gebeurd of nog steeds gebeuren, soms zelfs ernstigere dingen, komen sterker te staan. Eigenlijk is dit een culturele bedreiging van de hoogste orde, ook al wordt die niet als zodanig herkend.

Zit daar een bepaalde ideologie achter?

Opnieuw, daarover verschillen de meningen, zoals we kunnen opmaken uit de onlangs aangevulde en in Gold Edition uitgegeven derde druk van de bundel Cultuurmarxisme: er waart een spook door het Westen. Ik vind zelf de term “cultuurmarxisme”, in Nederland geïntroduceerd door de politieke essayist Sid Lukkassen, een nuttige term. Het totale complex aan redeneringen, gevoeligheden en beleidsbeslissingen die, als je het nuchter bekijkt, irrationeel kunnen lijken worden begrijpelijk als je het cultuurmarxisme als verklaringsconcept hanteert.

Overigens geloof ik niet in cultuurmarxisme als samenzweringstheorie. Het is dus niet zo dat cultuurmarxisten met elkaar rond de tafel gaan zitten om af te spreken wie ze nu weer eens een literaire prijs zullen geven of op laten treden in een programma van de NPO of een wetenschapssubsidie toekennen. Het is eigenlijk veel erger: men hoeft niet eens expliciete afspraken met elkaar te maken om de neuzen spontaan dezelfde richting uit te krijgen. Cultuurmarxisme is een Gesunkenes Kulturgut, een gevoels- en denkwereld die onbewust en spontaan wordt omarmd.

Waarin onderscheidt het cultuurmarxisme zich van het traditionele marxisme?

In het traditionele marxisme heb je kapitalisten (de onderdrukkers) en proletariërs (de onderdrukten). En onderdrukking is een economisch verschijnsel: de kapitalisten bevoordelen zichzelf financieel en onderdrukken de arbeider ook financieel. Het cultuurmarxisme vervangt de kapitalisten door een veel grotere categorie onderdrukkers. Dat kan zijn de groep van alle witte mensen. Of alle mensen die in Europa wonen en die daarvan een “Fort Europa” willen maken. Of het zijn alle mannen, want die onderdrukken alle vrouwen. Ook het idee “onderdrukking” wordt geherdefinieerd. Dat is niet alleen meer financieel, maar ook cultureel.

Waar staat cultuurmarxisme precies voor?

De cultuurmarxist denkt zelf dat hij voor een radicale opvatting van gerechtigheid staat. Hij is wat men wel heeft genoemd een Social Justice Warrior.

Door De Groene Amsterdammer 3 werd ‘het cultuurmarxisme’ afgedaan als een complottheorie van paranoïde rechts. Heeft rechts inderdaad niet de neiging in complottheorieën te geloven? Of is hier eerder sprake van een linkse manier van reageren op terechte kritiek van rechts?

Zoals Sid Lukkassen heeft duidelijk gemaakt in zijn boek Avondland en Identiteit (2015) is de term “cultuurmarxisme” niet een term die is geïntroduceerd door rechtse denkers, maar door linkse denkers. De kritiek op het cultuurmarxisme komt wel overwegend van rechts.

Ik geloof niet dat speciaal rechts geneigd is in complottheorieën te geloven. Zowel nazisme als communisme zijn eigenlijk de twee grote complottheoretische ideologieën geweest die een enorme invloed hebben gehad in de 20ste eeuw. In beide gevallen werden de kapitalisten ervan verdacht samen te spannen tegen het socialisme, waarbij het nazisme een grote rol toekende aan de Joden. Maar beide ideologieën zijn niet bepaald “rechts” zou ik zeggen.

Een “complottheoretische” ideologie is een visie waarbij men aan een groep intentionaliteit toe-dicht waar het in feite om meer chaotische processen gaat. Zoals eerder aangegeven, dat doe ik niet.

De ondertitel van de publicatie Cultuurmarxisme, mede onder uw redactie nu in Gold Edition verschenen, luidt: Er waart een spook door het Westen. Waar ziet u het cultuurmarxisme precies aan het werk in de huidige politiek en samenleving?

Ik ken natuurlijk zelf de wereld van de wetenschap het best, maar cultuurmarxisme manifesteert zich in de gehele cultuur. Een voorbeeld uit de wetenschap: ik denk niet dat het mogelijk is onderzoek gefinancierd te krijgen via bijvoorbeeld NWO als dat kritisch staat tegenover de EU. Tweede voorbeeld: aan geen enkele Nederlandse universiteit zul je een hoogleraar in de arabistiek of Midden-Oosten studies vinden die zich kritisch uitlaat over de sharia. Toch bestaan die laatste mensen wel: Pascal Bruckner, Michel Onfray, Hamed Abdel-Samad, Jeanette Bougrab, Daniel Pipes, Douglas Murray, Amos Guiora, om maar enkele mensen te noemen. Maar die mensen werken niet aan een universiteit.

Nu overdrijf ik misschien een klein beetje. Echter: een héél klein beetje maar. Want de in 2015 overleden arabist Hans Jansen werkte aan een Nederlandse universiteit. Gilles Kepel werkt aan een Franse universiteit. Maar dat zijn echte uitzonderingen.

Nog een derde voorbeeld. Ik was gedurende anderhalf jaar lid van de Eerste Kamer voor de politieke partij FVD. In die periode was FVD de op een na grootste politieke fractie in de Eerste Kamer (in het begin zelfs de grootste). Toch was ik de enige hoogleraar aan de Universiteit van Leiden die op FVD stemde. Ik was de enige hoogleraar in Nederland. Opvallend, niet? Wat zegt je dat over “diversiteit” aan de Nederlandse universiteiten?

Welk gevaar schuilt er in deze ideologie?

Van de negen culturen die Samuel Huntington heeft onderscheiden in Botsende beschavingen, ⁴ denk ik dat de Westerse cultuur de meeste individuele vrijheid toestaat. In bevind mij daarom het liefste in die westerse cultuurkring. Dat is trouwens ook het geval met al die mensen die vanuit andere culturen hun best doen om in Europa, in de Verenigde Staten of in Australië (“The West”) een onderkomen te vinden. Deze observatie brengt cultuurmarxisten echter tot razernij. Die razernij brengt hen ertoe om wat ik hiervoor heb gezegd te verdraaien tot iets dat ik helemaal niet zeg, om vervolgens te worden weggezet als kolonialistisch, imperialistisch, racistisch, islamofoob, xenofoob, en/of seksistisch. Ik ben niet blind voor de enorme ontsporingen die hebben plaatsgevonden in de twintigste eeuw binnen de westerse cultuur. Ik weet ook wel dat nazisme en communisme hebben huis gehouden in de westerse cultuur. Maar dat is voor mij niet de essentie van de westerse cultuur. Niet het noodlot van de westerse cultuur. Het is ook niet zo dat de westerse cultuur zoveel vrijheid heeft mogelijk maakt door de andere acht culturen te onderdrukken en uit te buiten. Een uitbuiting die tot op de dag van vandaag zou voortduren en waarvoor het witte meisje van 5 jaar met een schuldcomplex moet worden opgezadeld.

Wat is het alternatief?

Ik hoop dat de westerse cultuur zich gaat bevrijden van zijn schuldcomplex. Dat we ons gaan bevrijden van wat Bruckner De tirannie van het berouw noemde, 5 van de westerse neiging tot masochisme. We kunnen de vrijheid en gelijkheid, de waardigheid van elk menselijk individu, verwerkelijken binnen een politieke structuur van democratie, rechtsstaat en mensenrechten, maar dan moeten we ons verzetten tegen het woke-denken, het multiculturalisme, het neo-racisme, dat nu culturele instellingen, universiteiten, de cultuur in het algemeen, in de greep houdt. Dat zou voor mij het alternatief zijn.

Ten slotte: maken wij, de politiek of de samenleving, ons dan nergens meer schuldig aan op dit moment, iets waarvoor het beter zou zijn om boete te doen?

Natuurlijk maken we ons voortdurend schuldig aan allerlei zaken waarvoor we bekritiseerd mogen en moeten worden. Ik vind zelf dat dieren bepaalde rechten hebben. Het is bepaald niet vanzelfsprekend dat wij ze mogen inzetten voor onze doelen.

Ook niet dat we ze opeten. We verdienen ook heel veel kritiek op het punt van het schuldgevoel dat we ons hebben laten aanpraten. Hier is het Westen heel zwak en het is verwijtbare zwakheid, zoals ik hiervoor al aan de orde stelde. Maar ik hoop dat het nog niet te laat is en dat we ons kunnen bevrijden van het abstracte, volstrekt imaginaire schuldbesef waarmee het cultuurmarxisme ons opzadelt.

Die vorm van schuldbesef is een ziekteverschijnsel waarvan ik hoop dat we er zo snel mogelijk van genezen.

Noten

1 Oorspronkelijk in het Frans verschenen onder de titel Le complexe occidental, Petit traité de déculpabilisation (Paris 2014). In 2017 in het Nederlands uitgegeven door De Blauwe Tijger.

2 De oorspronkelijke Franse titel luidt Un coupable presque parfait: la construction du bouc émissaire blanc (Paris 2020). Onlangs verscheen de Nederlandstalige editie bij uitgeverij Davidsfonds.

3 Daniël Korving & Jaap Tielbeke, ‘Een complottheorie voor paranoïde rechts,’ in De Groene Amsterdammer 6 september 2017.

4 Oorspronkelijk verschenen onder de titel The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order (New York 1996). Voorzien van een inleiding door Andreas Kinneging in het Nederlands onder andere uitgegeven door Hollands Diep.

5 In het Frans verschenen onder de titel La tyrannie de la pénitence. Essai sur le masochisme occidental (Paris 2006). Nederlandstalige editie een jaar later verschenen bij SUN.

Prof. dr. P.B. Cliteur is jurist en filosoof. In 1980 promoveerde hij op het proefschrift Natuurrecht, Cultuurrecht en Conservatisme, in 2005 opnieuw uitgegeven door het conservatief-katholieke Rudolf von Laun Instituut. Hij werkte lange tijd nauw samen met onafhankelijke denkers als Sybrand Buve en Wim Couwenberg. Naast publicatie van de in dit interview genoemde titels, schreef hij, samen met Afshin Ellian, onlangs De Staat versus Wilders (Den Haag 2019). In het Engels verschenen daarnaast recent Theoterrorism versus Freedom of Speech (Amsterdam 2019) en, samen met Amos Guiora, Populist and Islamist Challenges for International Law (Chicago 2019).

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Terug naar resultaten Printen