Eventjes gelukkig

Amper anderhalf jaar geleden werd boven de Balkan de Kosovo-crisis uitgevochten. Elke week sprak Jelica Novakovic (45) haar wederwaardigheden uit voor de radio. Ze deed dat in het Nederlands. Als dochter van een Joegoslavisch diplomaat in Den Haag, leerde zij eind jaren zestig die taal. Nu doceert ze Nederlands aan de Universiteit van Belgrado.

Haar verhaal verscheen in de vorm van een dagboek bij uitgeverij Lannoo/Contact onder de titel "Gelukkig is wie bijtijds waanzinnig wordt". Het geeft een beeld van de strijd van mensen in nood en het is een oproep aan iedereen waar ook ter wereld om elkaar met respect te blijven bezien. "Maar wat doet het met je als je maandenlang 's nachts niet slaapt vanwege de ontploffingen, als overdag niemand meer werkt of naar school gaat omdat het leven totaal is ontregeld, als velen om je heen naar de fles grijpen of zich in kille schuilkelders verschansen op zoek naar kuddewarmte?" schrijft ze indringend.

Overrompeld

Deze week mengde Jelica zich onder de demonstranten op de straten van Belgrado, na de verkiezingen van afgelopen zondag. "Ik geloof dat we allemaal zijn overrompeld door de uitslagen van de verkiezingen. In de wildste dromen hadden we niet verwacht dat het zo'n nederlaag zou worden voor de huidige regering", zegt Jelica, die met haar drie kinderen in een rustige wijk van Belgrado woont.

Het verbaast haar niet dat Milosevic bij bepaalde groepen in de samenleving nog altijd aanhang heeft, ondanks de oorlogen en de armoede waarin hij de bevolking stortte. "Dat is altijd erg moeilijk aan Nederlanders uit te leggen. Nederlanders leven gewoon in een andere tijd. Joegoslavië is een ander soort samenleving in andere omstandigheden. Er is weinig bereidheid zich in te voelen in wat er in Joegoslavië gebeurde na de dood van Tito. Er zijn heel wat mensen die gewoon veertig jaar gewend waren naar een bepaald soort uiterlijk te kijken, die gewend waren aan een bepaalde manier van denken en leven. In Milosevic herkenden mensen Tito, niet op rationele basis maar op irrationele basis. Hij deed dan de grote voorganger na, zoals de meeste Joegoslavische politici dat deden, want iedereen wilde een beetje Tito zijn. Tito had natuurlijk een geweldige positie omdat hij zeker was van de macht."

Een ander punt in een tijd van overgang is dat Milosevic mensen het gevoel van zekerheid bood waar ze zo naar snakten, signaleert Jelica. "Men was hier bang voor veranderingen. Het was duidelijk te zien dat het postcommunisme allesbehalve een aangename periode was. Mensen vreesden vooral voor een veel te snelle overgang naar een markteconomie. Dat kan ik goed begrijpen. Bij zo'n overgang worden toch velen het slachtoffer van de onvoldoende sociale zekerheid die dan bestaat. Inmiddels is het al zo erg geworden dat het weinig zin heeft daarvoor nog bang te zijn. Elke zekerheid is hier weggevallen."

Nationaal gevoel

Een derde reden voor Milosevic' populariteit is dat hij uiting gaf aan een nationale identiteit die veertig, vijftig jaar was weggemoffeld uit naam van een nieuw nationaal gevoel dat Joegoslavisch moest gaan heten. Jelica: "Met het uiteenvallen van Rusland en het communisme kwamen al die andere identiteiten weer naar boven. Milosevic gaf uiting aan een behoefte aan een nationale identiteit, maar in mijn ogen op een verkeerde wijze." Ondertussen bestaat de behoefte aan het uiten van een nationaal gevoel wel degelijk en is die ook legitiem. "Ook dat is iets waar men weinig begrip voor kan opbrengen in het Westen."

Voor Jelica was het een ontdekking te beseffen dat zij een Servische was. "Ik ben niet opgevoed in die zin dat ik daar belang aan hechtte. Ik hecht er nu ook nog niet aan, hoor, in de verkeerde zin van het woord, maar je komt wel tot de ontdekking dat je een identiteit hebt doordat iedereen je aanspreekt op die identiteit. Dan denk je: ja, als dat zo is, dan moet ik het wel zijn. Na het uiteenvallen van Joegoslavië kon je geen Joegoslaaf meer zijn en dat was ik. Ik heb me bij de volkstelling opgegeven als Joegoslavische -wat dat ook mag zijn- als iemand die zich thuisvoelt in geheel Joegoslavië. Maar dat kon niet meer puur vanwege het feit dat niemand je dat meer liet zijn. De andere nationalisten niet en de eigen ook niet. Je kunt niet iets zijn dat niet bestaat. Dan ontdek je dat je toch ergens geboren bent en dat daar een bepaalde traditie achter staat die je eerst moet leren kennen."

Droom

Joegoslavië is voor de meeste Serviërs altijd een droom geweest, aldus Jelica Novakovic. "Men heeft daarvoor gevochten. Tegelijkertijd is het tragisch dat men niet begrijpt dat we in een ander tijdperk leven. Men is gewoon een eeuw achter in de ontwikkelingen. Dat geldt niet alleen voor Serviërs, maar ook voor de Kroaten, de Slovenen en... tja, ik ga ze niet allemaal opnoemen. Dat is gedachtegoed van de vorige eeuw. Toch moet je kennelijk door een fase heen. Gisteren had ik een gesprek met iemand die zei: "Toen de Joegoslavische desintegratie begon, wisten we nog niet hoe we moesten reageren. Gaan we ze als Joegoslavië opnemen in Europa of laten we het eerst uiteenvallen om ze dan afzonderlijk op te nemen?" Men koos voor het laatste en ik denk dat dat een bewuste keuze was."

Vervolgt: "Voor de Joegoslavische volken was dat geen goede keus. Het heeft honderdduizenden slachtoffers gekost. Maar die kans hebben we gemist. Ik weet niet wie eraan schuldig was dat Joegoslavië niet eerder werd opgenomen in de Europese gemeenschap. Zeker is dat het heel wat doden had kunnen voorkomen."

U bent kritisch ten opzichte van het Westen. Waarin is het Westen fout geweest?

"Bij mij bestaat nog steeds de neiging terug te denken aan (en ze begint voorzichtig te lachen) Groot-Joegoslavië. Ik besef dat dat mijn probleem is. Ik zal altijd op die manier blijven denken, omdat dat mijn referentiekader is. Naar mijn mening is het fout gegaan omdat Joegoslavië zoals het toen was geen toegang heeft gekregen tot de Europese ontwikkelingen."

Hoe zou het anders zijn verlopen, als Joegoslavië bij Europa was gaan horen?

"Als je tot een groep behoort, dan word je aan die groep gebonden door allerlei banden. Dat creëert verantwoordelijkheden en verplichtingen. Een lidstaat kan niet op eenzelfde manier uiteenvallen als een niet-lidstaat. Ik denk dat het niet eens de bedoeling is geweest. Soms komt het goed uit dat de Balkan een onopgelost probleem blijft. Want het ligt mooi op een lijn van botsingen en vanuit dat gezichtspunt komt het af en toe wel of niet het goed uit dat daar een Joegoslavië bestaat. Op die manier hebben we ook zo veel beweging gekend, omdat die hogere politieke belangen altijd worden geherdefinieerd. Wij hebben dan de illusie dat we ergens voor kiezen, maar feitelijk kiezen we voor iets dat opdoemt als een oplossing voor dat ogenblik."

Volwassener

Jelica Novakovic was dezer dagen niet voor het eerst op straat. Ze nam altijd al deel aan betogingen in Joegoslavië. "Als het nu ook nog het uur van de vreugde is, dan wil ik er ook bij zijn. Aan de andere kant ben ik ook benieuwd te zien hoe mensen reageren. Enerzijds speel ik mee en anderzijds kijk ik ernaar als buitenstaander."

Woensdagavond bevond ze zich tussen "de grootste massa die ik ooit heb gezien." "Het deed me denken aan de betogingen van 1994/1995, maar het was anders. Het waren misschien wel dezelfde mensen, hoewel de stemming veel minder euforisch was. Er heerste vreugde, maar niet zo dat je gek werd. Het gaf gewoon een goed gevoel. Ten eerste moeten we nog afwachten hoe het zich verder ontwikkelt in Joegoslavië en ten tweede is het een eerste stap in een lange les van democratisering. Het is alsof de mensen volwassener zijn geworden. Het is goed te weten dat er normale mensen zijn in dit land, mensen die willen blijven, werken en die dat willen op een menselijke manier. Waar ik altijd beducht voor ben is revanchisme. Wat is erger: iets dulden wat je niet goed vindt, of iets laten gebeuren wat dan ook weer niet goed is. Ik ben heel blij dat tenminste verbaal nadrukkelijk wordt gewaarschuwd dat revanchisme uit den boze is."

Ze hoopt dan ook dat het uur van de geleidelijke verandering in Belgrado is aangebroken. "Ik ben na mijn puberteit geen voorstander meer geweest van revoluties. Vroeger was ik snel onder de indruk van allerlei revoluties, maar het is mooi voor films en boeken. In het echte leven vind ik revoluties bloedig. Bij elke revolutie wordt uiteindelijk ook de basisgedachte verraden. Dan denk ik: zo veel doden voor iets wat in wezen maar misschien een halve stap vooruit is... Ik ben meer voor het compromis en voor afspraken."

Geen bijltjesdag

Bent u bereid Milosevic te vergeven voor wat hij uw land heeft aangedaan?

"Ach, dat klinkt een beetje christelijk. Ik ben geen haatdragend iemand. Ik hou me niet zo bezig met wraakgevoelens. Ik vind wel dat je niet kunt doen alsof er helemaal niets is gebeurd. Als er een rechtsstaat komt in de echte zin van het woord, dan zijn er heel wat middelen om te zien wie wat heeft gedaan. Ik ben geen voorstander van bijltjesdag."

Heeft de Kosovo-crisis het Servische nationalisme versterkt?

"Ik heb een hekel aan vergelijkingen die niet kloppen. Zo vond ik het behoorlijk vergaand Servië te vergelijken met Duitsland, iets wat vaak gebeurde in de westerse pers. Toch denk ik dat er aanknopingspunten zijn. Het Verdrag van Versailles (1918) kan bijvoorbeeld worden gezien als een van de oorzaken van de opkomst van het nationalisme in Duitsland."

Jelica stelt vast dat er onbegrip heerst voor de nationale gevoelens van de Serviërs. Deze werden te gemakkelijk a priori bestempeld als slecht. "Ik geloof dat nationale gevoelens niet altijd even slecht hoeven te zijn. Ze kunnen ook een functie hebben voor het vangen van een identiteit. Je kunt iemand niet meteen tot wereldburger verklaren als hij niet de mogelijkheden heeft zich wereldburger te voelen. Als je nergens kunt reizen, als je nergens welkom bent, als je overal wordt beschouwd als een barbaar en moordlustig iemand, dan heb je de behoefte aan een positieve nationale identiteit. De meeste mensen zijn het beu als melaats te worden beschouwd. Ze willen een goed gevoel hebben bij het Servisch zijn - maar ze zijn wel Serviërs. Kortom, de mensen hebben de behoefte te zeggen: Ik ben Serviër en ik voel me goed. Ik wil erbij horen en deel uitmaken van Europa."

Toekomst

Jelica Novakovic heeft de afgelopen tien jaar geleerd haar identiteit te aanvaarden. "Ik probeer zelf beter te worden en op die manier voel ik me dan zelf beter. Als ik het Servisch zijn daarmee een goede impuls geeft, vind ik dat prima. Maar ik kan me niet schamen voor alle idioten die in dit land rondlopen. Ik kan me schamen dat ik mens ben, maar niet omdat ik Servische ben. Ik wil graag toegeven dat er heel wat fouten zijn gemaakt en vreselijke dingen zijn gebeurd, maar ik vind dat het tijd is dat toe te geven en dat het tijd wordt naar voren te kijken, en niet naar achteren."

Hoe kijkt u zelf vooruit?

"Ik ben een beetje optimistisch. Tijdens die demonstraties ervaar je hoe je eventjes gelukkig wilt zijn, ook al denk je dat dat misschien niet verantwoord is. Eventjes laat je je gaan in de hoop dat het leven zijn normale gang zal nemen. Misschien stoelt mijn optimisme op het feit dat ik zo veel mensen heb horen zeggen dat ze gelukkig zijn en dat het afgelopen is met het bestaan dat we meer dan tien jaar hebben geleid. Tien jaar geleden was er nog bijna niemand die dacht dat we oorlog zouden krijgen. Toch is die gekomen. Soms weet ik niet echt of alles nu afhangt van wat gewone mensen willen en denken. Dat is iets wat de mensen hier sceptisch heeft gemaakt, namelijk dat de dingen die gebeuren op een hoger plan worden bepaald. Dan vraag ik me af of in een democratie alleen de wil van mensen meespeelt."

Lange weg

Op korte termijn zal er niet veel veranderen wat de kwaliteit van het leven betreft. "Het wordt een lange weg voordat alle schade is hersteld, vooropgesteld dat niemand gaat dwarsliggen, dat er bepaalde financiële hulp komt, en dat mensen de gelegenheid krijgen om te werken. Economisch is het erg moeilijk. Van een salaris kun je hier niet leven. Dat dat niet zomaar verandert, weten we uit ervaring van andere landen. Het duurt een paar jaar."

"Anderzijds", besluit Jelica Novakovic, "zijn mensen hier bang om iets in te leveren van een manier van leven die niet altijd slecht was. De samenleving is hier niet zo pragmatisch geweest, niet zo gericht op materiële zaken en welvaart als in het Westen. Men was gewend aan meer tijd en minder geld. Om te leven is het op de Balkan in bepaalde opzichten ontspannener dan in het Westen. Men jaagt de carrière en het geld niet zo na. Het is iets ouderwetser, zoals Nederland vijftig jaar geleden was, en dat is iets waarvan men niet zo graag afstand wil doen. Want zodra je een nieuw economisch systeem omhelst, komen ook de negatieve aspecten boven. Er zal meer gewerkt moeten worden, er zal minder tijd zijn voor alles en het eten zal slechter smaken."

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen