De profilering van CDA, CU en SGP van 1990 tot nu

Ter gelegenheid van zijn 25-jarig jubileum als lid van de Tweede Kamer verschenen er twee lange interviews met Kees van der Staaij, in het Reformatorisch Dagblad en in het Nederlands Dagblad.¹ In deze terugblikken ging het natuurlijk ook over de ontwikkelingen in de relatie tot de andere christelijke partijen in de Kamer.

De grote politieke partijen, waaronder grote broer het CDA, zijn hun vaste aanhang kwijtgeraakt. De afstand tot de ChristenUnie is groter geworden. Bij zijn aantreden was de ChristenUnie als fusie van RPF en GPV aan het ontstaan en zocht de nieuwe partij een nieuwe koers en een nieuw profiel in het politieke krachtenveld. Pleitte Meindert Leerling van de RPF nog voor het beperken van de instroom van asielzoekers, bij de huidige ChristenUnie horen we dit pleidooi niet meer. Met die onderlinge verschillen wordt overigens ontspannen omgegaan. ‘De persoonlijke verhoudingen zijn uitstekend.’

Ook de positie van de SGP en de SGP zelf is de afgelopen decennia veranderd, erkende Van der Staaij. Door de versplintering van het politieke landschap en het komen en gaan van partijen, is de invloed van de SGP toegenomen, landelijk, provinciaal en gemeentelijk. ‘Dat heeft de partij veranderd.’ De partij is dichter bij de eigen achterban komen te staan, is wat uit de wereld van het ‘keurig verzorgde taalgebruik’ getreden en qua woordkeus stelliger geworden. De partij refereert vaker expliciet en nadrukkelijk aan de Bijbel, kiest meer dan voorheen voor eigen thema’s en accenten, en neemt niet meer aan zoveel mogelijk debatten deel.

Opener

De partij is ook opener geworden, vooral naar de media, omdat er na 9/11 een vervelende beeldvorming rond de partij leek te gaan ontstaan, ‘alsof wij een christelijke variant van een islamitische staat volgens de ayatollahs van Iran zouden nastreven’. Om diezelfde reden is ook het woord ‘theocratie’ geschrapt. Vrouwen zijn zich de afgelopen decennia ook meer gaan roeren, hebben een eigen netwerk binnen de partij opgezet, zijn raadslid geworden, en één van hen zelfs wethouder. Omdat de SGP-leden het nooit eens gaan worden over deze kwestie, wil Van der Staaij er liever niets over zeggen, omdat dat alleen maar polariserend zou werken. Een andere verandering wordt slechts impliciet benoemd: niet alleen het wóórd ‘theocratisch’ is geschrapt, maar het oude theocratische ideaal is ook stilzwijgend ingeruild voor de ‘drijfveer om op te komen voor de vrijheid om God naar Zijn Woord te dienen. Dat raakt aan de ontstaansgeschiedenis van ons land en de strijd om ruimte voor de gereformeerde religie.’ Dat was de opvatting van Paul Scholten, en die was op het moment dat hij dit schreef lid van de CHU. 2

Van der Staaij constateerde ook dat de SGP, ondanks de gesignaleerde veranderingen en de steeds grotere invloed, tegelijk ook steeds meer in een geïsoleerde positie komt te verkeren. Een steeds ‘groter isolement van ons beginsel’, omdat de samenleving de afgelopen decennia sterk is veranderd. En dat doet ‘soms wel verdriet als ik zie dat onze standpunten door steeds minder mensen worden gedeeld. Je voelt hoe de afstand groter wordt en dat de onverdraagzaamheid ten aanzien van de Bijbelse boodschap toeneemt’.

Als we de uitspraken van Van der Staaij nalopen, dan zien we in vogelvlucht de geschiedenis van de christelijke politiek in Nederland aan ons geestesoog voorbijtrekken. Vier jaar voor het aantreden van Van der Staaij in mei 1994 had het CDA nog 54 zetels in de Tweede Kamer. In 1994 verloor de partij, vooral als gevolg van intern geharrewar, maar liefst twintig zetels, en werd daarmee de weg vrijgemaakt voor de eerste regeringscoalitie sinds mensenheugenis waarvan geen christelijke partij deel uitmaakte. Wim Kok (PvdA) werd premier, en regeerde bijna acht jaar lang samen met VVD en D66 (‘paars’), met resultaten (invoering van het homohuwelijk, opheffing van het bordeelverbod, verruiming van de euthanasiewetgeving, de introductie van koopzondagen) die ‘zwaar drukten’ op de SGP.

Speelveld

De afstand tussen de SGP en het CDA was altijd duidelijk: er waren duidelijk gemarkeerde ideologische verschillen. Tegelijk vormde het CDA, dat in zovele kabinetten een centrale rol vervulde en afwisselend met links (PvdA) en rechts (VVD) regeerde, een beschermende schil rondom de SGP. Als machtsfactor en coalitiepartner sloot de partij compromis op compromis, en riep het gesloten compromis vervolgens tot nieuw principe uit – een keuze die de verwatering van de partij grotendeels verklaart. Maar zolang het CDA deel uitmaakte van een kabinet, was het bijvoorbeeld ondenkbaar dat er zou worden gemorreld aan de vrijheid van onderwijs zoals vastgelegd in art. 23 van de Grondwet. Het verlies van het CDA, en het verdwijnen uit het centrum van de macht van deze partij, is wel de belangrijkste perspectiefwisseling voor de SGP in de afgelopen decennia. Het speelveld is sindsdien grondig hertekend. De protectieve rand van het cultuurchristendom verdween, en dat betekende het begin van een nieuw isolement van de SGP. Weliswaar waren er de jaren van Balkenende (2002-2010) – door Van der Staaij poëtisch aangeduid als de jaren waarin we weer een minister-president hadden die ‘bad voor zijn eten’ -, maar de teloorgang van het CDA is nadien alleen maar verder gegaan. In 2010 kelderde partij van 41 naar 21 zetels, in 2012 van 21 naar 13 zetels. En na een kleine herleving in 2017 (van 13 naar 19 zetels), zakte het aantal zetels in 2021 weer naar 15. Het verlies van het CDA is geen moment ten goede gekomen aan de kleine christelijke partijen.

Mokerslagen

Al deze politieke mokerslagen gingen steevast gepaard door manmoedige aankondigingen vanuit het WI van het CDA dat de boodschap ‘herijkt’ ging worden en dat voor het grote christendemocratische verhaal een nieuwe taal zou worden gevonden die de kiezers weer zou aanspreken. Die verhalen zijn wel bedacht en opgeschreven, maar worden al te vaak uitgevent door politieke leiders in wie dat verhaal geen vlees en bloed geworden is. Jaap de Hoop Scheffer vertelde tijdens de algemene beschouwingen eens over de keuze van het CDA, niet voor de staat, niet voor de markt, maar voor het ‘maatschappelijk middenveld’. Toen toenmalig SP-leider Jan Marijnissen hem uitdaagde die keuze eens te concretiseren, zweeg de spreker stil. En ook de keuze voor de huidige leider is geen gelukkige. Niet alleen herhaalde hij de aloude fout van D66-leider Hans van Mierlo door niet alleen partijleider maar ook minister van Buitenlandse Zaken te worden, maar bovendien straalt hij vooral uit dat hij per ongeluk bij het CDA is beland en net zo goed voor D66 in de politiek had kunnen gaan. Ieder verhaal dat iets van een ideologische lading lijkt te verraden, komt vooral als een uit het hoofd geleerd lesje over.

Klein Rechts

SGP, RPF en GPV stonden tot het aantreden van Van der Staaij ook wel bekend als ‘klein rechts’. De SGP is klein en rechts gebleven, maar dat kan van de fusie van RPF en GPV (januari 2000) niet worden gezegd – tot hun eigen opluchting, ongetwijfeld. Over de ontwikkelingen die zich binnen de ChristenUnie hebben voltrokken, is serieus onderzoek verricht door advocaat en filosoof Bas Hengstmengel.³ De RPF, geleid door Leen van Dijke, had zich al voor de fusie als een christelijk-sociale partij geprofileerd en opzichtig de samenwerking met de PvdA gezocht – zozeer zelfs dat waarnemers van mening waren dat de partij als ‘het sociaal bewogen zusje van het CDA’ beter ‘klein links’ kon worden genoemd. Die koers werd in de ChristenUnie voortgezet. Zo zag André Rouvoet in 2005 overeenkomsten tussen de CU en de linkse oppositie, wat volgens hem geen wonder was: ‘vanuit de Bijbelse noties van gerechtigheid, naastenliefde en de overheid als schild voor de zwakken (Psalm 72!) is er alle aanleiding om de solidariteit met de kwetsbare medemens hoog in het vaandel te houden’. De nieuwe koers, van mild-theocratisch naar christelijk-idealistisch, en van rechts naar links, kreeg voor het eerst zijn beslag in het verkiezingsprogramma van 2006 (Duurzaam voor elkaar). Onderwerpen als euthanasie, abortus en het homohuwelijk werden als speerpunten geschrapt, en daarvoor in de plaats kwam de ‘taak van de overheid om bij te dragen aan een samenleving waarin mensen tot hun recht kunnen komen en in vrede met elkaar kunnen leven’. Een jaar later trad de CU toe tot een kabinet met CDA en PvdA (Balkenende IV).

‘Éenrijksbenadering’

De belangrijkste politiek-filosofische verschuiving bestond in het inwisselen van de aloude Tweerijkenleer (van Augustinus, Luther, Calvijn) voor een neocalvinistische ‘éénrijksbenadering’, waarin wordt benadrukt dat Christus nu reeds Heer is over de gehele schepping en dat Zijn Koninkrijk in het hier en nu gestalte moet krijgen. Politiek is niet het scheppen van een tijdelijke orde ‘tussen de tijden’, tussen hemelvaart en wederkomst, zodat er ruimte en vrijheid is voor de Kerk en haar werk, maar moet op deze aarde een orde scheppen die moet beantwoorden aan de norm van Gods gerechtigheid. De gehele ontwikkeling binnen de partij is door toenmalig CU-staatssecretaris Paul Blokhuis in 2019 kort en bondig getypeerd: ‘Politiek heb ik wel een ontwikkeling doorgemaakt, net als de partij. Van jongs af aan was ik actief voor de RPF. De RPF was liberaler en rechtser dan de ChristenUnie nu. Ik was zelf ook best rechts, toen. Over roken zou ik waarschijnlijk gezegd hebben: dat is je eigen verantwoordelijkheid. Ik moest ook niet veel hebben van een overheid die kwetsbare mensen ondersteunde. Nu denk ik: dat is juist goed […] Als mensen vragen: ben je links of rechts, dan zeg ik tegenwoordig gewoon: ja, ik ben links’.

Volgens Hengstmengel is de CU geëvolueerd van een beginselpartij naar een programmapartij. Principes zijn ingeruild voor idealen die moeten uitmonden in de realisatie van publieke gerechtigheid. De overheid is niet langer, zoals vroeger, een bedreiging en probleem, maar de oplossing.

Isolement

In het licht van de ontwikkelingen bij het CDA en bij de ChristenUnie is het begrijpelijk dat Van der Staaij bij zijn jubileum van een toenemend politiek isolement van zijn partij sprak, niet alleen maatschappelijk, maar ook politiek. De broeders en zusters van CDA en ChristenUnie zijn van de SGP afgedreven, terwijl de SGP in essentie zichzelf is gebleven, ondanks de hierboven opgesomde veranderingen.

Ook het populisme is geen nieuwe bondgenoot. Aan het einde van Van der Staaijs eerste periode betrad Pim Fortuyn het politieke toneel, later gevolgd door Geert Wilders (november 2004) en Thierry Baudet (maart 2017). De politiek is er sindsdien niet op vooruit gegaan, is op drift geraakt, schreeuweriger geworden, volgens Van der Staaij. De taal en de hardheid van de straat bereikten de Kamer.

Dat de SGP zelf populistisch zou zijn, of steeds meer zou worden, is een gedachte die Van der Staaij verwerpt. De SGP heeft immers altijd al op de schaduwkanten van de islam gewezen, was al eerder kritisch over ongebreidelde immigratie en bepleitte altijd al een terughoudende houding ten aanzien van ingrijpen van de overheid. Zei ds. P. Zandt al niet: ‘Er kan geen kip een ei leggen of er staat een ambtenaar bij’?

Alhoewel er thematische raakvlakken zijn tussen de SGP en de populistische partijen in de Kamer, is het nooit tot een structurele samenwerking gekomen. Wat in de terugblikken met Van der Staaij opvalt, is dat er met geen woord van de BBB wordt gerept. Het is vreemd, eigenlijk, dat de journalisten van RD en ND de kans niet hebben aangegrepen om Van der Staaijs visie op deze nieuwkomer aan het licht te brengen. Want juist deze partij zou wel eens meer inhoudelijke aanknopingspunten voor samenwerking met de SGP kunnen hebben dan PVV of FVD, en zou bovendien kunnen helpen om de SGP uit het door Van der Staaij gesignaleerde maatschappelijke en politieke isolement te halen.

Afhakers

In de BoerBurgerBeweging van Caroline van der Plas heeft het oude populisme zich verdiept en verbreed. Het gaat bij deze partij niet alleen om de problemen met de multiculturele samenleving in de oude wijken, maar zij geeft ook een stem aan de gedupeerden van de stikstof- en energiecrisis, de gas- en asielcrisis en de toeslagenaffaire. Als gevolg daarvan slaat de BBB niet alleen een brug naar de bewoners van de oude wijken maar ook de oude nieuwbouwwijken (de ‘bloemkoolwijken’), naar de boeren en naar de regio’s. BBB vertolkt de stem van de afhakers, heeft deze groep politieke macht gegeven en een stem om mee te rekenen in het parlement. BBB heeft de afhakers uit hun isolement gehaald.

Belangrijk daarbij is dat de BBB zich heel anders opstelt dan de PVV of Forum. Zij distantieert zich niet van het huidige politieke bestel, als zou dat een boosaardig kartel zijn, maar is bereid regeringsverantwoordelijkheid te dragen binnen het bestaande systeem. Deze serieuze, constructieve houding kan ervoor zorgen dat deze nieuwe beweging niet de zoveelste teleurstelling wordt, die binnen een paar jaar plaats moet maken voor de volgende ‘new kid on the block’. En de redelijkheid van de keukentafel die Caroline van der Plas vertolkt, biedt interessante inhoudelijke aanknopingspunten voor SGP’ers.

De BBB is dus te beschouwen als een sociaal-conservatieve reactie op een akelige sociaalliberale dominantie in de Nederlandse politiek. Zij kan uitgroeien tot een soort conservatieve volkspartij en bondgenoot van behoudende krachten. Aansluiten in plaats van afhaken, dat is het perspectief nu voor de SGP en haar achterban.

Natuurlijk schuilt er een addertje onder het gras: de BBB is vooral nuchter en praktisch, heeft geen ideologie, en wat de partij zal gaan doen op dossiers die voor de SGP zeer aangelegen zijn, valt nog te bezien. Maar de opkomst van de BBB biedt een vergelijkbare perspectiefwisseling als het verlies van het CDA, maar nu in positieve zin. Het speelveld is opnieuw veranderd. Bracht het verlies van het CDA (en de onderliggende maatschappelijke ontwikkelingen) de SGP in een isolement, de opkomst van BBB brengt de SGP in een positie waarin zij haar isolement kan verlaten en kan aanhaken bij een nieuwe ontwikkeling op rechts.

Uiteindelijk denk ik niet dat deze perspectiefwisseling Van der Staaij heeft verrast. Bij het aantreden van Balkenende, de voor zijn eten biddende premier, stelde hij al vast dat het in de politiek niet alleen maar erger wordt, dat vooruitgangsgeloof ongepast is, maar achteruitgangsgeloof evenzeer.

Bronnen

1 ‘Ik ben krachtiger geworden in mijn uitdrukkingen’, Nederlands Dagblad van 13 mei 2023; ‘Niet moedeloos, maar soms wel verdrietig’, Reformatorisch Dagblad van 13 mei 2023.

2 Paul Scholten, ‘Christelijke vrijheid en Nederlanderschap’ (1940) en ‘Het geloof in het Nederlandse volksleven’ (1941), in B. J. Spruyt, red., ‘Voor religie en vrijheid’: protestantse teksten over rechtstaat, tolerantie en christelijk burgerschap (Apeldoorn, 2015), pp. 256-269, 270-290.

3 Bas Hengstmengel, ‘De ChristenUnie en de linkse kerk’, in Syp Wynia, Henk-Jan Prosman e.a., De linkse kerk: hoe calvinistisch Nederland steeds dezelfde afslag neemt (Amsterdam, 2022), pp. 147-179.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen