De Vroege Kerk: spiegel en ijkpunt

‘Uiteindelijk wil je met Christus verenigd zijn, altijd bij Hem zijn en Hem grootmaken’

‘Het Ichthus-teken was voor de Vroege Kerk het belangrijkste symbool: Jezus Christus, Zoon van God, Redder’

We spreken elkaar in de dr. R.J. Damkamer in het prachtige, historische ‘Linneweeversgildehuys’ van de Theologische Universiteit Kampen. Voor Marten van Willigen is dit geen onbekende plek: in deze kamer vol boeken schreef hij ooit zijn proefschrift en doet hij nu onderzoek naar de Bijbelexegese in de Vroege Kerk. In zijn onderzoek richt hij zich voornamelijk op Ambrosius, Augustinus en Chrysostomus. Van deze laatste kerkvader, de aartsbisschop van Con stan tinopel, vertaalt hij nu opnieuw het Psalmencommentaar. Van Willigen: “Ik vertaal de Psalmen niet alleen, maar geef er ook commentaar bij. Ik geef bij sommige woorden aan welk woord in het Grieks gebruikt wordt. Soms heeft een woord meerdere betekenislagen, dat houdt het spannend, ook voor theologen die gebruikmaken van het commentaar.”

Typologie

De typologische benadering, waarin door vergelijkingen een link wordt gelegd van oudtestamentische gedeeltes naar Christus, spreekt Van Willigen erg aan. “In de Vroege Kerk was de context van een Bijbelgedeelte van veel minder belang dan bij ons. De vroegchristelijke uitleg is erg associatief van aard, waardoor tussen veel Bijbelteksten verbanden worden gelegd. Dat de historische context minder sterk wordt belicht vind ik interessant. Wat is precies nodig om een oudtestamentische passage de optimale zeggingskracht te kunnen verlenen? Het leggen van typologische verbanden is geen uitvinding van de Vroege Kerk, maar wordt ook al in het Nieuwe Testament gedaan. Sterker nog, Jezus zegt zelf: ‘Meer dan Jona is hier.’ Een wetenschappelijke benadering van de Bijbeltekst moet altijd dienstbaar zijn aan een benadering waarin Christus in de tekst wordt herkend. Overigens was de Vroege Kerk er ook van doordrongen dat je de typologische lijnen niet kunt forceren.”

Verlangen

“Het goede christelijke leven is verlangen”, schrijft u boven uw inaugurele rede. Waarom?

“In verlangen wordt veel uitgedrukt: een relatie, maar ook gemis, een indicatie dat je meer wilt. Zo is het in de relatie van de gelovige tot Christus. Uiteindelijk wil je met Hem verenigd zijn, altijd bij Hem zijn en Hem grootmaken. Deze diepe relatie wordt door bijvoorbeeld Augustinus goed onder woorden gebracht. In dit leven is het onvolkomen, maar eens zal het volkomen zijn, als we Christus van aangezicht tot aangezicht zullen zien. We moeten niet te veel naar het hier en nu staren. In de Vroege Kerk wordt op verschillende manieren gesproken over de eenwording tussen God en zijn schepping. Aan de ene kant zijn er theologen die de henosis benadrukken, aan de andere kant zijn er theologen die de theosis benadrukken. De henosis is de eenwording tussen God en mens die hier op aarde, bijvoorbeeld in het avondmaal, duidelijk wordt. De theosis (vergoddelijking) duidt op de mens die na zijn overlijden teruggeroepen wordt bij God en op die manier één met Hem wordt. De accenten kunnen niet los van elkaar worden gezien. Uiteindelijk gaat het erom dat de bruid (de kerk) en de bruidegom (Christus) met elkaar verenigd worden. Augustinus spreekt in dit verband over totus Christus, de hele Christus: Hij en zijn kerk horen bij elkaar en kunnen niet van elkaar gescheiden worden.”

Maar hoe voorkom je dat je al met je hoofd in de hemel leeft, terwijl je nog hier op de aarde bent?

“We hebben een belangrijke taak gekregen van God: Hem lief te hebben boven alles en onze naaste als onszelf. Augustinus gaf wat dit betreft een goed voorbeeld. Tegenwoordig gaan predikanten bij gemeenteleden langs, maar in de Vroege Kerk hield de bisschop kantoor aan huis en kon je bij hem op consult komen. Fysiek, maar ook schriftelijk. Augustinus, en dat had hij van Ambrosius overgenomen, spande zich erg in voor de gemeente. Dat is onze hoge roeping: gaan voor je mede mens, blijk geven van de hoop die in je is. Laat zien dat je niet alleen door het leven gaat, maar dat je op Christus steunt, dat Hij je hoop en verwachting is.”

In uw inaugurele rede gaat u in op de uitleg door Chrysostomus en Augustinus van Johannes 1: 18: “Niemand heeft ooit God gezien.” U stelt de vraag: “Hoe kunnen we vandaag christen zijn, ook als we God niet zien?”

“Dat is een heel actuele vraag, die we niet alleen zelf stellen, maar die ons ook wordt gesteld. Hoe weet ik dat God er is? De Vroege Kerk geeft een helder antwoord, namelijk dat God zelf niet te zien is, maar dat Hij wel in de schepping zichtbaar is. Zijn grootheid manifesteert zich in de schepping. En niet alleen in de schepping, maar ook in onze naaste. Dat we God niet alleen uit de ‘Schriftuur’ maar ook uit de ‘natuur’ kennen, wordt mijns inziens te veel over het hoofd gezien. In veel hymnen uit de Vroege Kerk ontvangt God als Schepper alle lof en dank.”

Strijdende verlangens

Ik merk bij mezelf voortdurend verschillende verlangens: enerzijds naar God, anderzijds naar alles wat deze wereld te bieden heeft. In een preek van Chrysostomus over Psalm 6 lees ik echter: “Dat moet immers het meest door de rechtvaardigen worden nagestreefd, dat Hij [met de zondaar] verzoend wordt en genadig en welwillend is en zich niet afwendt. Hierop volgt immers ook dat andere dat de ziel gered wordt. Niet zoals velen onder de mensen en het meest onder hen die welvarend zijn, slechts één ding verlangen, om namelijk te genieten van de huidige voorspoed. Zo gaat het niet met de rechtvaardigen.” Het lijkt alsof rechtvaardigen volgens Chrysostomus niet verlangen naar welvaart, maar ik merk dat bij mezelf juist wél. Het strijdt voortdurend met mijn verlangen naar God.

“Het is niet verkeerd om te zien wat God ons geeft. We mogen daarvan genieten, maar moeten ook matig zijn. Dat kan betekenen dat we een zekere grens aanhouden. Juist als je dat doet, kun je delen. Dat maakt veel gelukkiger dan veel voor jezelf te houden. Als je deelt, ontvang je veel van God. Ook dat leer ik van de Vroege Kerk. Ambrosius had veel grootgrondbezit, maar de opbrengsten daarvan bracht hij naar zijn klooster. Als God veel geeft, mogen we ook veel delen.”

Draait het om ons verlangen naar God of, om het zo maar eens te zeggen, om Gods verlangen naar ons?

“God zoekt ons dagelijks op. Hij riep Adam die bij Hem weggelopen was: ‘Waar ben je?’ In het bijzonder zoekt God ons op door de komst van Christus, die vanuit zijn goddelijkheid is afgedaald naar ons mensen. Dat wordt mooi uitgedrukt in Filippenzen 2, een bekende hymne uit de Vroege Kerk. Het is een groot wonder dat God ons opzoekt, want van onszelf lopen we bij Hem weg of zoeken we welvaart op, waardoor we God vergeten.”

De Bijbelexegese van de Vroege Kerk vormt wat Van Willigen betreft een spiegel waar we in kunnen kijken, een ijkpunt van onze geloofsbeleving. “Waar draait het om in je geloof, neemt Christus de belangrijkste plaats in je leven in? Het Ichthus-teken was voor de Vroege Kerk het belangrijkste symbool: Jezus Christus, Zoon van God, Redder. Hij verlost ons. Dat is een geweldig diepe gedachte.”

Tip: Dr. M.A. van Willigen, Aanbidden met Ambrosius in de Vroege Kerk. Uitgeverij Groen, Heerenveen, 2020, € 17,99, 648 pagina’s, 978 90 8897 2478 (dwarsligger).

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen