De zegen van het populisme?

Dat is het heldere antwoord van de rooms-katholieke priester en opiniemaker Antoine Bodar op de vraag; ‘Valt het tij in West-Europa te keren?’ Het citaat komt uit een artikelenreeks van de Volkskrant over de toekomst van geloof in Europa. De rooms-katholieke Bodar kleurt deze verleiding anders in dan een gemiddelde gereformeerde predikant. Zijn oproep is echter van groot belang, omdat het debat over het wezen van het christelijk geloof niet meer alleen in (uitsluitend) christelijke kring gevoerd wordt. In de huidige geseculariseerde tijd is het opmerkelijk dat populisten zich herhaaldelijk beroepen op het christendom.

In dit artikel wil ik ingaan op de vraag of het gebruik van het christendom een middel tot een doel is of werkelijk onderdeel van de identiteit van deze bewegingen. In dit artikel zal ik ingaan op drie Europese populistische bewegingen, namelijk de Italiaanse partij Lega Nord (LN), de Oostenrijkse partij Freiheitliche Partei Oster- reich (FPÖ) and de Deense partij Dansk Folkeparti (DF). Van elke partij wordt de historische context, de huidige partijfilosofie en de reactie van christenen in het land op de partij weergegeven.

Lega nord

Religie in partijhistorie

De Lega Nord heeft in haar partijbestaan een duidelijke koerswisseling doorgemaakt in haar ideologische beginselen. In de jaren negentig, onder leiding van Umberto Bossi, voerde de partij namelijk een anti-kerkelijke koers. ^c Daarnaast, in lijn met het toenmalige federalisme van de partij, cultiveerde de beweging nationalistische gevoelens in de Noordelijke ‘natie’, oftewel Padania, door te flirten met het Keltische verleden van het Noorden. ³

Echter, vanaf de eeuwwisseling veranderde de houding van de partij. In plaats van de confrontatie aan te gaan met de (vertegenwoordigers van) de traditionele godsdienst van het Noorden, begon de partij zich op te werpen als de ware en enige beschermer van het katholicisme. ⁴ In 2002 presenteerde de partij bijvoorbeeld een voorstel voor de verplichte aanwezigheid van crucifixen in scholen en openbare gebouwen, omdat dit symbool volgens de partij een essentieel onderdeel was van de historische en culturele erfenis van Italië. Ook verdedigde LN het opnemen van een verwijzing naar de christelijke identiteit van Europa in de Europese Grondwet. ⁵

Plaats in partijfilosofie

Welke plek neemt het christendom in, in de retoriek van de Italiaanse radicaal conservatieven? De Ierse politiek professor Duncan McDonnell definieert de opkomst van het pro-katholicisme van de partij, als een bijkomend gevolg van haar anti-islam en anti-immigratie retoriek. Hierin staat hij niet alleen. Ook de Duitse wetenschapper Jakob Schwörer maakt deze gevolgtrekking na beperkt empirisch onderzoek naar tweets, artikelen en nationale en Europese verkiezingsprogramma’s van Lega Nord uit de periode 2013 tot en met 2018. Hij concludeert; ‘The Christian traditions are solely invoked to exclude ‘strangers and others’ in public statements. Therefore it appears that these references do not arise from a ‘Christian motivation’, but from a right-wing strategy of exclusion.’ 6

Twistappel in christelijke samenleving

Ondanks het feit dat Lega Nord de steun heeft van een groep christelijke kiezers, krijgt de partij binnen de Italiaanse samenleving ook hevige kritiek van christenen. Deze kritiek richt zich vooral op de migratiestandpunten van de partij. Salvini kreeg kritiek van het katholieke magazine Famiglia Christiana de eveneens katholieke krant Avennire, en zo zegt hij zelf in een interview in augustus 2018 met de conservatieve katholieke krant la Nuovo Bussola Quotidiana, een deel van de katholieke hiërarchie. Het gaat hier volgens de interviewer van deze krant om dagelijkse, harde beschuldigingen van racisme en xenofobie aan Salvini’s adres.

Dit interview met een conservatieve katholieke krant kan tegelijkertijd worden gezien als een steunbetuiging aan Salvini. De interviewer geeft Salvini alle ruimte om zich op conservatieve standpunten over familie en seksualiteit aan te prijzen en om zich te verdedigen tegen de kritiek die wordt geuit tegen hem. Salvini profileert zich in het interview als een ‘goede katholiek’, die een kruis slaat als hij wakker wordt en naar bed gaat, die vóór het leven is en bovendien allerlei steunbetuigingen krijgt van priesters en bisschoppen die hem aanmoedigen in zijn politieke loopbaan. Uit het interview blijkt dat pro-life organisaties erg enthousiast zijn over Salvini. 7

Deelconclusie

Concluderend, in het voor Europese begrippen relatief christelijke Italië is Lega Nord een splijtzwam tussen christenen in het land. De kritiek van een deel van de christenen op de partij lijkt terecht. De koerswijziging van het aanhangen van Keltisch gedachtegoed naar frequent verwijzen naar het christendom is zeer opmerkelijk te noemen. Daarnaast zijn de uitspraken van de onderzoekers over het gebruik van het christendom als instrument het overwegen waard. Tegelijk is het onmogelijk en onnodig de persoonlijke toewijding tot het christendom van betrokken partijleden te beoordelen. De conclusie is dat het overgrote deel van de betrokken partijleden waarschijnlijk een meer instrumentele benadering van het christendom hanteert.

Dansk folkeparti

Religie in partijhistorie

De Deense Volkspartij heeft het onderwerp cultuur vanaf haar begin in 1995 opgepakt. Het spreken over cultuur stond voor de nieuwe partij vooral in verband met immigratie. De partij focuste anders dan haar voorganger (de Vooruitgang Partij JW) niet alleen op de sociaaleconomische nadelen hiervan, maar benadrukte ook de culturele gevaren die volgens haar waren verbonden aan dit fenomeen. ⁸

Vanaf 2000 werd dit laatste discours specifiek onderdeel van de ideologie van de partij. Opvallend is dat de waarden en normen die worden toegedicht aan de nationale cultuur van Denemarken niet altijd christelijk geladen zijn. Zo stelt het partijprogramma uit 2001 dat het de waarden vrijheid, gelijkheid, individuele verantwoordelijkheid en naarstigheid betreft. ⁹ Het begrip cultuur is on- danks dat niet van het christelijke element verstoken. Dat blijkt uit het feit dat twee protestante pastoors, Søren Krarup en Jesper Langballe, veel invloed gehad hebben op het denken over cultuur en identiteit binnen de partij. 10

Plaats in partijfilosofie

Vanwege de grote invloed van Krarup op de Deense Volkspartij zal ik verder ingaan op zijn ideeën. Krarup zat vanaf 2001 tot 2011 in het Deense parlement voor de partij. ¹¹ Hij wordt wel de ideoloog van de Deense Volkspartij genoemd. ¹² Deze opvattingen van Krarup zijn nauw verbonden met de ideeën van de Deense theologische beweging Tidehverv (tijdperk JW). De theologe Mette Khatrin Grosbøll heeft de Tidehverv een ‘theologie van confrontatie’ genoemd, ‘gericht op liberale theologie, het establishment van de Deense kerk, idealisme, moralisme en humanisme (vertaling JW).’ ¹³

Voor de beweging vallen christendom en Deenszijn samen. Datgene wat beschermd moet worden, is volgens Krarup de individuele vrijheid van elk christen. Deze vrijheid hangt samen met de eigenheid van de Deense nationaliteit. Krarup ziet zelf het geloof in God namelijk als een reden om te geloven in de nationale identiteit van een individu. Zoals hij dat eind jaren tachtig uitdrukte; ‘We hebben onszelf niet gemaakt. We zijn gemaakt door God, en schepping impliceert een aardse werkelijkheid, een eigen geschiedenis met als gevolg een nationaliteit: geboren worden in een bepaald land en volk (vertaling JW).’ ¹⁴

Reactie uit Deense christelijke hoek

Hoe worden de ideeën van de Deense Volkspartij ontvangen door christenen? Er is in het verleden wel indirect kritiek geuit op de Deense Volkspartij door een petitie geïnitieerd door de bisschop van Aarhus, Kjeld Holm, binnen de evangelisch-lutherse volkskerk met als titel ‘Er is nog steeds geen plaats in de herberg’ in december 2005. 296 priesters hadden toentertijd deze petitie ondertekend. 15 Professor Hans Morten Haugen spreekt over ook over expliciete kritiek op het gebruiken van het christendom voor politieke doeleinden in zijn onderzoek uit 2011, wat zou zijn geuit door enkele academici en het Kristeligt Dagblad. 16 Het debat speelt ook nu nog. Dit debat gaat echter maar zeer impliciet over de Deense Volkspartij en is ook maar beperkt van aard, voor zover dat valt in te schatten vanuit de Nederlandse context.

Voor het feit dat er bijna geen reactie wordt gegeven op het incorporeren van het christendom door de Deense Volkspartij in hun spreken, vallen verschillende verklaringen voor te geven. Allereerst, de Deense Volkspartij is een genormaliseerd fenomeen geworden in de Deense maatschappij. Haar visie op immigratie wordt door de media niet gepresenteerd als radicaal en is voor een groot gedeelte al in praktijk gebracht in het land. Dit zorgt ervoor dat het debat over naastenliefde en vluchtelingen in de Deense context veel kleiner is dan in de Italiaanse context. Ten tweede, de positie van de Deense volkskerk verhindert het effectief aanbieden van alternatieve visies op het christendom, anders dan die gegeven worden door politieke actoren, zoals de president of Søren Krarup. De Deense kerk is een staatskerk en daardoor kwetsbaar voor politieke invloed. Individuele acties zijn wel mogelijk, maar hebben ook de schijn van illegaliteit door de populariteit van de twee-rijkenleer van Luther. ¹⁷ Ten derde, nauw samenhangend met het tweede argument, de Deense cultuur is doordrongen van het christelijk geloof, maar het in praktijk brengen van traditionele religieuze praktijken blijft veelal achterwege. Door de invloed van Kierkegaard en Grundvig zit diep in de Deense religie verankerd dat het gaat om wie je bent als mens en niet hoe je gelooft, zo stelt religie journalist Anders Laugesen. ¹⁸

Deelconclusie

Concluderend, met het toenemende spreken over cultuur in de context van het immigratiede bat begon de Deense Volkspartij meer nadruk te leggen op christelijke normen en waarden. Onofficiële partijideoloog en opiniemaker Søren Krarup heeft deze visie een theologische onderbouwing gegeven. Zijn ideeën en het discours van Tidehverv passen goed bij de Deense omgang met het christendom. De tegenstelling tussen het gebruik van het christelijk geloof als instrument of als intrinsieke motivatie kan moeilijk worden vastgesteld, omdat deze in de oorspronkelijke christelijke traditie van Denemarken grotendeels samenvalt. Vanuit de Nederlandse protestantse context bezien gaat het hier echter wel om cultuurchristendom, waardoor de balans overslaat naar het gebruik van het christelijk geloof door de Deense Volkspartij als een instrument.

Freiheitliche partei österreichs

Religie in partijhistorie

Net als Lega Nord heeft de Freiheitliche Partei Österreichs een significante koerswisseling wat betreft religie doorgemaakt. In 1997, onder leiding van Jörg Haider, voegde de partij een verwijzing in naar het christendom. ¹⁹ Alhoewel Haider aan de macht kwam door pan-germanistische en antikerkelijke sentimenten aan te wakkeren, was hij toch degene die de partij een draai liet maken. Alles waar de partij tegen was geweest, namelijk de nationale staat Oostenrijk en de katholieke kerk, moest nu worden beschermd tegen bedreiging van buitenaf door de politieke elite en immigranten. ²⁰

De verwijzingen naar het christendom staan bij de partij vaak in de context van de immigratieproblematiek. Zo gebruikte de partij in de deelstaat Wenen de slogan Pummerin statt Muezzin (Kerkklokken, geen gebedsoproep (muezzin is de diegene die oproept tot gebed) JW) en in haar protest tegen de aansluiting van Turkije bij Oostenrijk gebruikte de partij de historische vergelijking van Oostenrijk als christelijk bolwerk dat zich verzette tegen de Ottomaanse overheerser. Ook heeft de partij een organisatie opgericht die christenen steunt die gedwongen worden op hun land te verlaten. De partij geeft dus christelijke vluchtelingen een positieve uitzonderingspositie in haar politieke anti-immigratie ideologie. 21 Opvallend is dat het huidige partijprogramma van de FPÖ uit 2011 veel minder verwijzingen kent naar het christendom. 22

Plaats in partijfilosofie

Volgens politiek wetenschapper Leila Hadj - Abdou is de notie van culturele identiteit, zoals gebruikt in de ideologie van de beweging, redelijk vaag. Het is volgens haar gebaseerd op abstracte noties van ‘christelijke westerse waarden’ en gedeeltelijk geënt op liberale waarden, waarbij zij gendergelijkheid als voorbeeld noemt. Tegelijk is wordt deze culturele identiteit ook vormgegeven door nationale gebruiken, zoals het eten van varkensvlees. ²³

Dit wordt bevestigd in een interview uit 2014 met partijleider Strache van de commerciële Oostenrijkse televisiezender ATV over de islam, het cultuurchristendom van de FPÖ en de waarde van de crucifix. Strache wordt hierin op de man af gevraagd naar zijn relatie met het christendom. Belangrijk is dat hij in zijn antwoord letterlijk stelt; ‘Ich bin ein Kulturchrist’. Vervolgens legt de partijleider uit dat hij geen regelmatige kerkganger is, maar benadrukt tegelijkertijd dat het christendom invloed heeft gehad op de westerse cultuur. Hij benoemt dat de Verlichting en het humanisme hebben ingewerkt op dit Westerse christendom. Hieruit zijn voor Strache belanghebbende ‘westerse liberale waarden’, waaronder de scheiding tussen kerk en staat voortgekomen.

Strache’s visie wordt nog duidelijker als hij wordt bevraagd over het plan van zijn partij om in elk klaslokaal een crucifix op te hangen. Strache stelt dat het kruis niet het eigendom is van de kerk en dus per definitie moet worden opgevat als de vertegenwoordiging van het dogma van Jezus’ lijden, sterven en opstanding, maar een cultureel identiteitsvormend eigendom is van mensen. Het christendom wordt dus door de FPÖ gebruikt als identiteitsmarkeerder, om zo de ‘goede’ en ‘slechte’ Oostenrijkers te schiften. Of zoals Strache zegt: ‘Ich denke wer dass niet passt (een cruxifix in de Oostenrijkse klaslokalen JW), ist auch nicht gezwungen bei uns zu sein, der kann jederzeit das land verlassen.’ 24

De verdediger van het Avondland bekritiseerd

De Oostenrijkse kerk in haar geheel heeft een ambivalente relatie met de Liberale Oostenrijkse Partij. Hiervan is al sprake vanaf het begin van haar ommezwaai richting het christendom. Er was een scheiding tussen mensen die de nieuwe richting waardeerden en kerkelijk betrokkenen die de nieuwe koers zeer kritisch benaderden. Speciaal onder de conservatieve kerkelijke personen deed de FPÖ het aanvankelijk goed.

Daar staat tegenover dat de FPÖ bij veel van haar acties met betrekking tot het christendom teleur stelling heeft opgeroepen bij christenen.. In de campagne van 1999 waarin de FPÖ herhaaldelijk sprak over Überfremdung, kreeg zij te maken met kritiek van kerkelijke vertegenwoordigers. Haider reageerde onder andere door middel van een paper waarin hij beargumenteerde dat Thomas van Aquino benadrukte dat we de mensen die het dichtst bij ons staan, het meeste moeten liefhebben.

In het decennia hierna werd de kloof tussen kerk en partij niet kleiner. Verschillende verkiezingsslogans van de FPÖ vielen slecht. Zo was er kritiek op de door de FPÖ in 2009 gebruikte slogan ‘Abendland in Christenhand - Tag der Abrechung’. ²⁵ Elk land was in Gods hand en christenen hadden niet de taak om af te rekenen, maar om vrede te stichten, zo sprak Helmut Nausner van de Oecumenische Raad van Kerken in Oostenrijk. Ook de verkiezingsslogan ‘Liebe deine Nächsten - Für mich sind das unsere Österreicher’ kon rekenen op afwijzing. ²⁶ Een van de criticasters, kerkelijk jeugdmedewerker en priester, Gergor Jansen, gaf aan in een reactie dat Jezus door de gelijkenis van de barmhartige Samaritaan juist laat zien: ‘dass wir uns nicht aussuchen können, wer denn unser Nächster ist.’ ²⁷

Deelconclusie

De FPÖ springt eruit als een partij die openlijk aangeeft dat haar christendom meer cultuurchristendom is, dan intrinsieke motivatie voor haar handelen. Het feit dat de partij pro-christelijk is op dit moment is niet altijd het geval geweest. De partij heeft een draai gemaakt eind jaren negentig hierin. Het cultuurchristendom van de FPÖ is van zodanige aard dat kritiek niet uit kan blijven.

Eindconclusie

Over het algemeen is er sprake van een meer instrumentele benadering van het christendom door de besproken populistische partijen. Dit kan gevaren in zich omdragen. Het gevaar zit hierin dat de populistische partijen de oorspronkelijke gedachten uit de christelijke traditie niet altijd even zuiver vertellen en tegelijkertijd meesters zijn in het beïnvloeden van de publieke opinie. Christenpolitici moeten oppassen bij het gebruik van populistische retoriek en visies, waarmee zij eigen principes verloochenen. Laten zij bij samenwerking erop bedacht zijn hun eigenheid te bewaren. Of: zoals Antoine Bodar het zegt, hetzij in de context van de huidige lege cultuur van selfie-isme, narcisme en egoïsme, (ik voeg in: populisme JW); ‘Het betekent dat christenen wat fierder mogen zijn.’ 28

Noten

1 Laura de Jong en Frank van Zijl, ‘West-Europa zucht onder decadentie’, De Volkskrant, 30 augustus 2018.

2 Marzouki, Nadia, Duncan McDonnel and Oliver Roy (red.), Saving the People. How Populists hijack Religion (Oxford 2016) 23. 3

3 Marzouki, McDonnel and Roy (red.), Saving the People, 14 – 18. 4

4 Ibidem 18.

5 Ibidem 21, 22. 6

6 Jakob Schwörer, ‘Right-wing populist parties as defender of Christianity? The case of the Northen League’ Zeitschrift für Religion, Gesellschaft und Politik 2 (2018) 2, 387 – 413, aldaar 409.

7 Riccardo Cascioli, ‘Salvini. Con noi al governo sará difesa la famiglia’ (9 augustus 2018), http://www.lanuovabq. it/it/salvini-con-noi-al-governo-sara-difesa-la-famiglia (20 maart 2019).

8 Meret, The Danish People’s Party, the Italian Northen League and the Austrian Freedom Party in a Comparative Perspective, 101, 110. 9

9 Ibidem

10 Ibidem 122.

11 Folkinget, ‘Søren Krarup (DF)’ (19 oktober 2018), https://www.ft.dk/da/medlemmer/folketingetsmedlemmer/s%C3%B8ren-krarup-(df) (27 maart 2019).

12 Mads Kastrup, ‘Sejherren’ (12 november 2012), https://www.berlingske.dk/kultur/sejrherren (27 maart 2019).

13 Hans Morten Haugen, ‘The Evangelical Lutheran Church in Denmark and the Multicultural Challenges’ Politics and Religion 4 (2011), 476 – 502, aldaar 489. 14

14 Haugen, ‘The Evangelical Lutheran Church in Denmark and the Multicultural Challenges’, 482. 15

15 Haugen, ‘The Evangelical Lutheran Church in Denmark and the Multicultural Challenges’, 480, 481.

16 Ibidem 495.

17 Haugen, ‘The Evangelical Lutheran Church in Denmark and the Multicultural Challenges’, 494 - 496.

18 Nikolaj Krak, ‘Dsankernes paradoksale tro. Vi er kristne, men ikke religiøse’ (21 december 2018), https://www. kristeligt-dagblad.dk/kirke-tro/danskernes-paradoksale-tro-kristendommen-er-over-det-hele-og-er-alligevel-ikke-til-maale (29 maart 2019). 19

19 Marzouki, McDonnel and Roy (red.), Saving the People, 29, 30.

20 Ibidem 32 – 34.

21 Ibidem 38 – 39. 22

22 Ibidem 43.

23 Ibidem 38.

24 Youtube, ‘Heinz-Christian Strache über ‘Kulturchristen’ und der Islam – ATV Klartext’ (27 oktober 2014), https:// www.youtube.com/watch?v=e37vyja2Vhw (1 april 2019).

25 Marzouki, McDonnel and Roy (red.), Saving the People, 40 – 42.

26 Barbara Gindl, ‘Kirchenrat. ‘FPÖ – Plakate haben mit dem Christentum nichts zu tun’ (5 mei 2009), https:// diepresse.com/home/panorama/religion/476503/FPOePlakate_Kirchenrat-sieht-Missbrauch-von-Religion (3 april 2019). 27

27 Österreicher Rundfunk, ‘Kirchliche Kritik an FPÖ-Wahlplakaten’ (12 augustus 2013), https://religion.orf.at/ stories/2597798/ (3 april 2019). 28

28 Laura de Jong en Frank van Zijl, ‘West-Europa zucht onder decadentie’, De Volkskrant, 30 augustus 2018.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen