De preken van Hellenbroek

Hellenbroek is vooral bekend geworden via zijn catechisatieboekje Voorbeeld der Goddelijke waarheden (1706). Hij werd in 1658 geboren te Amsterdam en overleed in 1731 te Rotterdam. Na Zwammerdam, Zwijndrecht en Zaltbommel kwam hij in 1695 als predikant in Rotterdam. Daar heeft hij de rest van zijn leven gediend.

Hellenbroek maakte deel uit van de beweging van de Nadere Reformatie, die streefde naar geestelijke vernieuwing van kerkleden, gemeenten en samenleving. In dat kader preekte hij vaak, schreef hij zijn catechesemethode en publiceerde verschillende geschriften, waarvan de bekendste zijn: De evangelische Jesaja (1702-1710), een vierdelige verklaring van de profeet, Het Hooglied van Salomo (1718-1720), een eveneens omvangrijke uitleg, en De kruis triomph van Vorst Messias (1737), over het lijden en sterven van Jezus Christus. Deze drie werken zijn meer bewerkte preken dan commentaren.

Drievoudige route

Ds. Brons focust zich op twintig voorbeeldpreken van Hellenbroek en geeft hiervan eerst een samenvatting. Vervolgens analyseert hij de preken aan de hand van vragen als: Hoe komt de Naam van God aan de orde? Op welke manier verwerkt de prediker de taal van de Schrift in de preek? Hoe ziet Hellenbroek zijn hoorders en hoe verhoudt hij zich tot de gemeente? Krijgen we uit de preken een beeld van de prediker? Dit onderzoek mondt uit in de vraag wat Hellenbroek van zijn hoorders verwacht.

Na deze preekanalyse verdiept Brons zijn onderzoek door theologische trefwoorden daarin op te sporen die Hellenbroek gebruikt in zijn catechisatieboekje. Voorbeelden hiervan zijn: Godsbeeld, mensbeeld, zonde, Christus, Heilige Geest, aanbieding van het Evangelie, levensstijl, gebed en de toekomst. Via deze drievoudige route stelt Brons twee hoofdvragen: Wat is het karakteristieke van de prediking van Hellenbroek? En: Hoe verhoudt Hellenbroeks prediking zich tot het homiletisch lesmateriaal van zijn leermeesters en tot zijn catechesemethode?

Kenmerken

In de twintig preken, die vooral uit de profeten en de evangeliën komen, vallen een paar kenmerken op. In de eerste plaats is Hellenbroeks tekstkeuze volgens Brons weloverwogen doordat deze bijvoorbeeld staat in het kader van een serieprediking of van de lijdenstijd. Ten tweede geeft hij meestal eerst een inleiding, daarna een uitleg van het bijbelgedeelte en vervolgens een toepassing, maar meer dan eens is de toepassing al verweven in de uitleg.

Een ander kenmerk is dat Hellenbroeks preken het verlossingswerk van Christus in het centrum plaatsen, om daarmee zijn hoorders te lokken tot het heil. Belangrijk is dat hij niet alleen hun verstand wil aanspreken, maar ook hun affecten of gevoel op het oog heeft. Hij heeft zich er dus echt voor ingespannen om zijn hoorders voor het Evangelie in te winnen, zoals typerend is voor nadere reformatoren.

Als laatste kenmerk maakt Hellenbroek een duidelijk onderscheid tussen hoorders die God kennen, en hen bij wie dit niet zo is. Hij is er sterk op gericht om onbekeerden tot geestelijke verandering te brengen, terwijl hij de gelovigen opwekt tot geestelijke oefening en groei. Hij noemt ook een derde groep: de bekommerden. Deze hoorders, die vanwege schuldbesef geestelijk onzeker zijn, wil hij helderheid bieden door hen de weg tot verlossing te wijzen.

Ruimte voor verandering

Ik wil nu ingaan op de notie van de aanbieding van het heil of het aanbod van genade in Hellenbroeks prediking. De vraag is: Spoort zijn verkondiging onbekeerden en bekommerden actief aan tot geloof in Christus of hanteert hij een meer passieve benadering? Dr. T. Brienen heeft destijds in de bundel De Nadere Reformatie en het gereformeerd piëtisme (1989) gesteld dat Hellenbroeks prediking wordt gekleurd door boetetonen en een passieve sfeer. Er is nauwelijks een directe oproep om te geloven. Brons ontkent dit en onderstreept dat er inderdaad boetetonen klinken die samenhangen met de onzekerheid van het aardse leven, de menselijke schuld en de ernst van de aanstaande eeuwigheid. Maar daarmee is Hellenbroeks prediking beslist geen boeteprediking, want, volgens Brons, worden indringende noties afgewisseld door een accent op Gods barmhartigheid en Christus’ bereidwilligheid om te redden. Er is dus altijd ruimte voor verandering en uitzicht op het heil.

Wensende zin

Toen ik De kruis triomph van Vorst Messias las, ontdekte ik verschillende keren de wensende zin. Een voorbeeld is zijn bespreking van de passage waarin Jezus de hof Gethsémané binnengaat en daar door angst wordt aangegrepen. Hellenbroek waarschuwt dat allen die zonder Christus leven, ook eens door angst worden getroffen en zegt: ‘Daarom, o, kon dit zielslijden van de Zaligmaker u nog eens wijs maken!’ Daarna wekt hij hen op tot berouw over hun zonden. Toch betekent deze wensende zin niet dat Hellenbroek zijn onbekeerde hoorders nauwelijks aanspoort tot geloof en bekering. Als hij Jezus’ belijdenis voor stadhouder Pilatus bespreekt, roept hij op tot een keuze: ‘Neem dan deze belijdenis uit de mond van de Heere Jezus over en zeg: “Ja, Heere, ik erken U als Koning.” Neem Hem daarvoor aan.’ En verderop: ‘Daarom, o, neem dat getuigenis toch aan! Maak er uw gebruik van, opdat de Heere Jezus niet tevergeefs voor u is geboren en gekomen.’

Daarom is het eenzijdig om te stellen, zoals Brienen destijds deed, dat Hellenbroek onbekeerden nauwelijks opwekt tot geestelijke verandering. Het punt is eerder dat hij ongelovigen sporadisch uitnodigt tot het heil en Gods beloften verkondigt. Zo krijgen waarschuwing en boetetoon regelmatig de overhand ten koste van de aanbieding van het heil.

Brons is ambivalent in zijn beoordeling van Hellenbroek op dit punt. Enerzijds ontdekt hij het aanbod van genade duidelijk, in de zin dat Hellenbroek zijn hoorders aanspoort tot geestelijke verandering, een enkele keer uitnodigt en daarbij Gods beloften betrekt. Anderzijds geeft hij eerlijk aan dat een expliciete uitnodiging op basis van Gods beloften in veel preken ontbreekt. In De kruis triomph komt de aansporing om in Christus te geloven wel degelijk voor, maar deze is dus nauwelijks verbonden met een uitnodiging en met Gods belofte. Daarom is een echt aanbod van genade bij Hellenbroek − in elk geval in De kruis triomph − nauwelijks aanwezig.

Niet gelukt

De betekenis van Brons’ onderzoek is dat hij via de focus op Hellenbroek de studie van de prediking van nadere reformatoren of ‘oude schrijvers’ echt verder heeft gebracht. Iemand als Hellenbroek is namelijk intensief met het Woord bezig geweest om zijn hoorders te bereiken. Zijn prediking is vaak indringend en ontdekkend, stelt Christus meestal centraal, wekt op tot bekering en voedt tegelijk het geloofsleven met de verzoening door Christus. Met name in zijn De kruis triomph van Vorst Messias klinkt dit laatste sterk door.

Hoewel Hellenbroek geen specifieke boeteprediker is geweest, ontbreekt een krachtige uitnodiging tot het heil. Brons probeert dit aanbod bij de ‘oude schrijver’ te ontdekken, maar volgens mij is hem dit niet gelukt.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen