Kwijtschelding tegen (w)elke prijs?

Gelukkig beschikte demissionair Minister Wopke Hoekstra over diepe zakken toen Nederland, net als de rest van de wereld, door een pandemie werd getroffen die maatschappij en economie deels lamlegde. De definitieve rekening hiervan zal pas over geruime tijd kunnen worden opgemaakt. Er is immers veel en langdurig uitstel verleend voor belastingheffingen en terugbetaling van steunmaatregelen ¹ . Mogelijk zal de Nederlandse schatkist er uiteindelijk (tientallen) miljarden bij inschieten.

Goede bedoelingen

Het moet gezegd, ons land had gelukkig een relatief gunstige uitgangspositie waarbij de economie er goed voorstond en de staat haar huishoudboekje redelijk op orde had gebracht (met een staatsschuldquote van beneden 50% van het Bruto Nationaal Product, dat wat we in Nederland met zijn allen in een jaar verdienen), zeker in vergelijking met een aantal andere landen binnen de Europese Unie. Een meerderheid van economen is ervan overtuigd dat hiermee erger is voorkomen, en een aanzienlijk deel erkent gelukkig het belang van een gezonde staathuishouding die de overheid in staat stelt de negatieve gevolgen van een economische crisis te dempen. Vanzelfsprekend is er ook kritiek op deze overheidssteun, en zijn er grote verschillen in aanpak tussen landen die later geanalyseerd zullen moeten worden. In het oog springend is bijvoorbeeld het verschil tussen de meer op personen gerichte aanpak (vooral inkomenssteun) in de Verenigde Staten versus de meer op ondernemingen gerichte steun zoals in Nederland. 2

Los van de sterk uiteenlopende oorzaken van recente crises, kent de ruimhartige overheidssteun in de huidige crisis in elk geval een groot verschil met het overheidsoptreden tijdens de vorige financiële, banken- en eurocrisis van 2008-2012. Enerzijds heeft de Nederlandse overheid zich toen, samen met andere landen, vooral ingezet om de financiële sector te stutten die in serieuze problemen verkeerde. Een aanzienlijk deel van deze steun is terugbetaald, al zijn wij als burgers gezamenlijk nog altijd eigenaren van de destijds genationaliseerde ABN AMRO bank (voor ruim de helft) en de Volksbank (voorheen SNS Bank), waarvan de waarderingen in de loop der jaren sterk zijn gedaald ³ . Anderzijds lag er in deze periode, met Hoekstra’s partijgenoot Jan Kees de Jager als Minister van Financiën, grote nadruk op het naleven van de eerder afgesproken Europese begrotingsregels (het zgn. Stabiliteits- en Groeipact: begrotingstekort lager dan 3% en staatsschuld lager dan 60% van het BNP, in de huidige crisis officieel buiten werking gesteld). Ondersteunende maatregelen werden afgebouwd, bezuinigingen en lastenverzwaringen volgden. Nederland stond hier niet alleen in: ook in andere landen van Europa werd dit recept gevolgd. De zogenaamde trojka die destijds toezag op het herstel van Griekenland, maar dit land wel binnen de eurozone wilde houden, heeft deze receptuur tot in het extreme doorgevoerd waarmee de Griekse economie nog veel meer zware averij opliep, met name ten koste van de allerzwaksten. De Verenigde Staten hebben toen overigens minder rigide maatregelen genomen, waardoor het economisch herstel daar veel eerder is ingezet dan in Europa. 4

Niet zonder risico’s

Ook al is er wel iets te zeggen voor de huidige aanpak van de crisis, de keerzijde is dat de Nederlandse staatsschuld structureel hoger is geworden en dat het onzeker is hoe het verdienmodel van de Nederlandse economie zich in de nabije toekomst zal ontwikkelen. Als land met een open economie zijn we bijvoorbeeld erg afhankelijk van het herstel in andere belangrijke economieën, ook buiten Europa.

Op dit moment lijkt het alsof er in de Nederlandse politiek, de SGP als één van de weinige partijen uitgezonderd, nauwelijks aandacht voor het herstel van de overheidsfinanciën is, al was het alleen al om weer opnieuw diepe zakken te kunnen tonen bij een volgende crisis. Kwistig vliegen de miljarden de staatskist uit, op weg naar matig onderbouwde doelen zoals recentelijk bijvoorbeeld in het onderwijs en ten behoeve van klimaatbeleid.

‘HET NIEUWE NORMAAL’

Helaas wordt de politiek hierbij niet geholpen door een groeiend leger van economen dat sterk oplopende staatsschulden geen probleem lijkt te vinden, zeker niet voor Nederland, daarbij gesteund door de extreem lage rentestanden die bijna normaal zijn geworden. Dit vindt zijn basis in de zogenaamde Moderne Monetaire Theorie ⁵ die veronderstelt dat overheden ongestraft geld kunnen blijven uitgeven zolang er geen inflatie ontstaat. Als antwoord op de vorige crisis hebben centrale banken de rentestand steeds verder verlaagd, in belangrijke mate door het opkopen van staatsschuldpapier van landen. De Europese Centrale Bank betoont zich hierin een speler van formaat, met inmiddels duizenden miljarden aan staatsschuld van EU-lidstaten in haar bezit. Ondanks oplopende inflatiecijfers komt hier vermoedelijk slechts geleidelijk wat verandering in: het basisscenario luidt voorlopig dat de huidige ongewenst hoge inflatie waarschijnlijk tijdelijk zal zijn.

In het geval centrale banken als de ECB op termijn toch gedwongen worden tot renteverhogingen, is een nieuwe eurocrisis verre van ondenkbaar. Een aantal deelnemers aan de eurozone (vooral in Zuid-Europa) wordt dan geconfronteerd met ondraaglijke verplichtingen op hun staatsschulden die in de huidige crisis vaak nog veel harder zijn opgelopen dan de Nederlandse staatsschuld, en daarvoor al op een hoger niveau lagen. De ECB zal minder staatsschulden opkopen en financiële markten als alternatieve opkoper zullen een veel hogere rente als vergoeding voor het toegenomen risico eisen. Nederland is, naast de eerdergenoemde afhankelijkheid van anderen, overigens allerminst in de positie op haar lauweren te rusten: private schulden (o.a. van ondernemingen, maar vooral ook van huiseigenaren) liggen op een veel hoger niveau dan bijvoorbeeld in Italië. Het feit dat financiële waarden (beurzen, vastgoed en inmiddels ook cryptovaluta) zo hard zijn gestegen in de afgelopen jaren draagt bij aan de terughoudendheid bij centrale banken om de rente te verhogen. Ook uw en mijn pensioenfonds kunnen flinke verliezen oplopen als deze markten als gevolg van renteverhogingen onderuitgaan.

Hoe was dat vroeger?

Schuld, zoals men deze in hedendaagse financiële termen kent, heeft niet altijd dezelfde betekenis in de maatschappij gehad. Vaak beseften machthebbers in vroeger tijden dat onhoudbare schulden een groot risico voor de samenleving met zich mee konden brengen, met opstanden, revoluties en mogelijk economische neergang als gevolg. Daarnaast zou de heffing van belastingen en pachten in het geding kunnen komen. Ook konden onderling aangegane schulden onder de bevolking tot ongewenste machtsverschillen leiden die een bedreiging voor de heersende macht vormden. Vaak bestond er daarom een traditie van jubeljaren, waarin schulden werden kwijtgescholden en ook slaven of lijfeigenen de vrijheid werd vergund. Hiermee werd in zekere zin ook de normale orde hersteld, en nieuwe kansen voor iedereen geschapen. De schuldenberg bleef overzichtelijk, leningen behielden een realistisch perspectief en woeker werd op afstand gehouden. Dit principe voert terug naar het Oudtestamentische jubeljaar, waarbij na 7 maal 7 jaar in het 50e jaar schulden werden kwijtgescholden (Leviticus 25).

In onze tijd kennen we de wettelijke schuldsanering, waarbij iemand met ondraaglijke schulden gedurende een aantal jaren onder financieel toezicht wordt gesteld om daarna met een schone lei verder te kunnen. Overigens met een karig inkomen tijdens de saneringsperiode, en alleen als men het niet al te bont heeft gemaakt in de sfeer van fraude en ander onverantwoord gedrag. Op wereldschaal is er het Internationaal Monetair Fonds dat landen uit de schuldproblemen helpt. Hierbij is het bijvoorbeeld denkbaar dat het IMF van schuldeisers verlangt een deel van hun vorderingen af te schrijven. Landen als Argentinië en Rusland zijn zo (meermaals) geholpen. Na de Tweede Wereldoorlog hebben landen diverse schulden van Duitsland kwijtgescholden ⁶ , waardoor dit land in staat was zich op te richten en zo uit te groeien tot een zeer sterke economie. Hoewel vooral bedoeld om onrechtmatig verkregen oorlogswinsten te zuiveren, vertoonde het bekende Tientje van Lieftinck, als een (gedeeltelijke) vorm van financiële gelijkmaker, ook eigenschappen van deze schone lei.

Mondiale schuldenberg

De mondiale schuldenberg is de afgelopen jaren gegroeid tot bijna 300 biljoen euro, is daarmee vrijwel verdubbeld ten opzichte van de periode voor de kredietcrisis van 2008, en bedraagt inmiddels zo’n 3½ maal het jaarlijkse verdiende wereldwijde inkomen ⁷ .

Wie door de periodieke schommelingen heen kijkt, ontwaart een trend die steeds sterker omhoog lijkt te gaan. Het ligt dus in de lijn der verwachting dat er vanuit uiteenlopende hoeken steeds vaker oproepen worden gedaan om schulden kwijt te schelden. Soms met serieus te nemen analyses en onderbouwde scenario’s, soms ook op basis van meer populistische motieven. Zo deden Europarlementariërs van linkse snit het afgelopen jaar voorstellen om staatsschulden van lidstaten op de balans van de ECB kwijt te schelden ⁸ . Eigenlijk een aanmoediging voor deze landen om op dezelfde voet verder te kunnen gaan, waarbij de rekening in belangrijke mate in het noorden van Europa landt. De euro, in het leven geroepen als munt zonder land waarbij centrale politieke macht en begrotingsbeleid grotendeels ontbreken, is hierbij een splijtzwam. Sterke en zwakke landen zijn in een keurslijf geregen dat de economische dynamiek van met name Zuid-Europa heeft aangetast. De aanhoudend lage rente in combinatie met een stijgende inflatie heeft er ook voor gezorgd dat (naast het inzetten van spaargeld) er in toenemende mate geleend is om te kunnen investeren in aandelenmarkten, vastgoed en steeds vaker in cryptovaluta en andere exotische beleggingen. Ogenschijnlijk is er weinig risico, maar is er vaak wel een aantrekkelijk rendement en de aangegane leningen verliezen vanzelf hun waarde. Dit betreft niet alleen particulieren, het gaat ook om grote financiële partijen.

Een moderne economie, op kapitalistische leest geschoeid, heeft uiteraard behoefte aan financiële markten waar leningen mogelijk worden gemaakt. Gedurende lange tijd vond spaargeld zo zijn weg naar ondernemers die er mee in staat werden gesteld te investeren, en op deze wijze bij te dragen aan economische groei. Ook een overheid is in staat om hiermee (collectieve) in-vesteringen te financieren, en een onverwachte economische crisis als de huidige het hoofd te kunnen bieden.

Geen jubeljaar

Vanzelfsprekend is het een belangrijk principe in een fatsoenlijke rechtsstaat, waarop een gezonde economie moet kunnen steunen, dat zowel kredietverstrekkers als kredietnemers een redelijke afweging tussen rendement en risico kunnen maken, en dat er voor beide partijen een goede rechtsbescherming van hun belangen bestaat. Een situatie waarin schulden eigenlijk nooit meer worden afbetaald, of door aanhoudende inflatie vanzelf worden uitgehold, past niet in dit beeld. Temeer nu een toenemend aandeel in de schuldenberg tot stand komt door speculatief gedrag (niet gericht op het tot stand brengen van werkelijke economische waarde), of zoals in het geval van overheden, door onverantwoorde uitgaven in combinatie met gebrekkig economisch beleid. Zoals eerder beschreven zijn er wel degelijk situaties denkbaar waarin een vorm van kwijtschelding realistisch is. Het voert echter veel te ver om deze uitzonderingsgevallen op grote schaal van toepassing te verklaren op de huidige schuldenberg, dat zou doorgaans neerkomen op een beloning van slecht gedrag. Ook pensioenfondsen lopen klappen op wanneer schulden op grote schaal worden afgeschreven, omdat men daar (deels verplicht) in heeft geïnvesteerd. Voordat aanhoudende inflatie de kans waarneemt om deze taak de facto op zich te nemen, met alle negatieve consequenties voor de economie en de gewone man, is het dus zaak de ontwikkeling van de schuldenberg te keren!

Noten

1 https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/coronavirus-financiele-regelingen/overzicht-financiele-regelingen

2 Themabericht RaboResearch “Nederlandse coronasteun internationaal vergeleken”, oktober 2020.

3 Verkenning naar toekomstopties en governancemodellen door de Volksbank, Ministerie van Financiën, juli 2021.

4 Zie ondermeer The Euro: How a Common Currency Threatens the Future of Europe van Nobelprijswinnaar Joseph Stiglitz (New York 2015).

5 O.a. uiteengezet in de RaboResearch Special Modern Monetary Theory door Wim Boonstra, juli 2019

6 Overeenkomst nopens Duitse buitenlandse schulden, Londen, 27-02-1953, opgenomen in https://wetten. overheid.nl/BWBV0005325/1958-08-1/0/Verdrag_2/VerdragtekstIV/HoofdstukA/Structuurtekst

7 ‘Mondiale schuldenberg bereikt recordniveau,’ in Het Financieele Dagblad, 15 september 2021

8 https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/A-9-2021-0002-AM-002-011_NL.pdf Amendement 9, ingediend door de fractie The Left n.a.v. de behandeling van het jaarverslag 2020 van de ECB.

Vijf manieren voor de Europese Commissie & ECB om schulden in de eurozone beheersbaar te houden:

• Aanzwengelen economische groei: Pijnloos, schulden worden relatief kleiner en rente en aflossing zijn draaglijk

• Aanhoudende financiële repressie: Door lage rentebeleid ECB, zodat schulden draaglijk blijven voor zwakke landen. Er bestaat risico op onbeheersbare inflatie op termijn

• Inflatie accepteren: Waarde van schulden wordt uitgehold in absolute zin. Dit heeft doorgaans grote economische gevolgen als de inflatie uit de hand loopt en niet beteugeld kan worden

• Bezuinigingen: Schulden kunnen afgelost worden uit de besparingen

• Kwijtschelding: Als onderdeel van een saneringspakket

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Terug naar resultaten Printen