Bezwaren tegen de geest der eeuw

Het is dit jaar 200 jaar geleden dat van de hand van de bekeerde Jood Isaäc da Costa (1798-1860) het boekje ‘Bezwaren tegen de geest der eeuw’¹ verscheen. Vanwege de grote verwarring in kerk en samenleving in onze tijd, is het noodzakelijk om ons na 200 jaar opnieuw met dit boekje bezig te houden. De omvang van een artikel vereist beperking tot drie vragen: 1. Wie was Isaäc da Costa? 2. Wat is de kern van het boekje Bezwaren? 3. Wat was het eerste bezwaar dat hij tegen de geest der eeuw inbracht?

1. Wie was Isaäc da Costa?

Isaäc da Costa groeide op in een orthodox-joods milieu in Amsterdam, waar hij rechten en letteren studeerde. Hij is erg beïnvloed door de colleges van mr. Willem Bilderdijk (1756-1831). Bilderdijk is vooral bekend geworden door zijn thuiscolleges aan groepen begaafde jonge mensen die met elkaar aan de wieg van het Nederlands Réveil stonden. Van de geniale Bilderdijk verscheen in 2013 een biografie onder de zeer terechte titel ‘De gefnuikte arend’: vanwege zijn opvattingen werd hij eerder geschuwd en bespot dan gewaardeerd. Da Costa kwam in deze kringen rond Bilderdijk ook in aanraking met het protestants christelijk geloof. Dit veroorzaakte een inwendige strijd, die uiteindelijk leidde tot een keerpunt in oktober 1820. Op een onvergetelijke dag in oktober 1820 vielen, naar zijn eigen woorden, de schellen van zijn ogen en mocht hij knielen voor de Koning der Joden als ook zíjn Heere en God. Twee jaar later, in 1822, werd hij als volwassene gedoopt en trad hij daarmee toe tot de kerk.

Da Costa kwam in deze jaren steeds meer tot het besef dat er in de kerk iets goed mis was. Het christendom waartoe hij was overgegaan, werd bedreigd door het liberale christendom van zijn dagen.² De kernpunten van het christelijk geloof werden aangetast. Dat bracht hem, vanaf 1823, tot het schrijven van een aantal strijdschriften, waarvan Bezwaren het bekendste zou worden. Door dit geschrift had hij het bij de liberale theologen van zijn dagen voorgoed verbruid. De hoogbegaafde Da Costa werd in het vervolg, net als Bilderdijk, systematisch gepasseerd bij benoemingen als hoogleraar.

Zijn levenswerk stond hierdoor vooral in het teken van journalistiek. Vanaf 1826 hield hij op zondagavond Bijbellezingen voor een kring van vrienden. Deze Bijbellezingen, die erg bekend zijn geworden, zijn vaak gezien als het begin van het Réveil, de grote geestelijke opwekkingsbeweging in de eerste helft van de negentiende eeuw. Bekend zijn ook zijn briefwisselingen over de heiligmaking met dr. H.F. Kohlbrugge (1803-1875). We willen hierop nog eens terugkomen.

In latere jaren is Da Costa in zijn visie op de samenleving iets opgeschoven. Voor velen is hij echter altijd verdacht gebleven. Vanwege Bezwaren werd er doorgaans terughoudend met hem omgegaan.

Persoonlijk leed en persoonlijke zorgen zijn hem ook niet bespaard. ‘Zijn leven was moeilijk, maar het was ook een rijk en gevuld leven dat hij in dienst heeft willen stellen van zijn Koning voor wie hij op die lang vervlogen dag van oktober 1820 was geknield’.³

2. Wat is de kern van het boekje Bezwaren?

Bezwaren verscheen in 1823, in de eerste helft van de negentiende eeuw. Je kunt Bezwaren omschrijven als een frontale aanval op de ideeën van de Verlichting. Voor de duidelijkheid: de Verlichting was een Europese beweging in het denken, die zich met name in de achttiende eeuw ontwikkelde. De kern van de Verlichting is het verwerpen van alle gezag boven de mens. Er is sprake van een onvoorwaardelijk vertrouwen op het verstand. Ten diepste werd de geestelijke doodstaat van de mens ontkend. Morele deugden als deugdzaamheid, gelijkheid en verdraagzaamheid stonden hoog in het vaandel. Ieder begrijpt dat deze opvattingen haaks staan op de kern van het christelijk geloof. Deze opvattingen van de Verlichting werden van invloed op alle terreinen van het leven. Toen scherpte de jonge Da Costa zijn pen en schreef hij het boekje Bezwaren tegen de geest der eeuw. In de inleiding van Bezwaren wijst hij vooral aan dat de tijdgeest de samenleving in opstand heeft gebracht tegen de Almachtige. Hij vat die tijdgeest samen als ‘de valse en ongoddelijke filosofie van de dag’.

In een tiental hoofdstukken werkt hij zijn stelling uit: (1) Godsdienst; (2) Zedelijkheid; (3) Verdraagzaamheid en menselijkheid; (4) Schone kunsten; (5) Wetenschappen; (6) Constitutie; (7) Geboorte; (8) Publieke opinie; (9) Onderwijs; (10) Vrijheid en verlichting.

3. Wat was het eerste bezwaar dat hij tegen de geest der eeuw inbracht?

Het is vanzelfsprekend niet mogelijk alle bezwaren te bespreken. Doordat de samenleving 200 jaar geleden heel anders was dan de onze, zijn een aantal dingen ook niet meer van toepassing. Wat echter tijdloos is, is onder meer zijn eerste bezwaar. Dat is het hoofdstuk Godsdienst. Het Schriftgezag en de soevereiniteit van God zijn daarbij de twee speerpunten.

In het spoor van de Verlichting leest men op een andere manier de Bijbel. De meest wezenlijke zaken uit de Heilige Schrift worden beschouwd als bijgeloof.

Het belangrijkste onderdeel van de leer van Gods Woord dat wordt aangetast, is de uitverkiezing. ‘Een gevoelen dat zozeer strekt tot verheerlijking van God en tot vernedering van de mens, kan in hun ogen niet anders zijn dan bijgeloof.’ Da Costa beroept zich op de apostel Paulus, maar geeft ook aan dat deze leer door al de hervormers is beleden en verdedigd. Hij wijst erop dat alle Gereformeerde Europese kerken zich tijdens de Dordtse Synode van 1618-1619 eenparig achter deze leer hebben opgesteld.

Da Costa realiseert zich, dat het niet alleen gaat over de leer van de uitverkiezing. Als het menselijke verstand de norm van onze godsdienst is, worden er ook andere leerstukken aangetast. Ook het leerstuk van de Godheid van de Zaligmaker, van de erfzonde, van de verzoening en dergelijke meer, worden beschouwd als bijgelovigheden.

Het doet Da Costa het meest pijn dat deze strijd niet tegen de buitenwereld maar binnen de kerk moet worden gevoerd. Ook in vroeger tijden waren er afwijkingen van de leer. Toen werden die afwijkingen ‘ketterij en afval’ genoemd. Vandaag de dag spreekt men van godsdienstige verlichting!

Waardering

Het is mijn verwachting dat er gedurende dit jaar in kranten en tijdschriften nog wel meer zal worden ingegaan op het boekje Bezwaren. Hoewel een aantal zaken uit Bezwaren achterhaald zijn (Da Costa kwam in zijn leven zelf al op sommige dingen terug), biedt Bezwaren tal van hoogst actuele zaken. Daarom is bestudering van Bezwaren ook na 200 jaar nog zeer aan te bevelen, bijvoorbeeld aan onze studerende jeugd.

Noten

1. In het vervolg zal ik de titel van het boekje afkorten tot het woord Bezwaren.

2. De vaders van de Afscheiding van 1834, zoals ds. Hendrik de Cock, liepen eigenlijk op dezelfde wijze tegen deze gevaren aan, en verzetten er zich tegen, met alle gevolgen van dien.

3. O.W. Dubois, Inleiding op Bezwaren tegen de geest der eeuw, Barneveld, 2011, p.10

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Terug naar resultaten Printen