Chips in coronavaccins

Maar liefst 20,2% van de SGP-stemmende respondenten vond deze stelling (zeer) geloofwaardig, tegenover 5,6% van alle kiezers, zo meldde Trouw. Dit onthutsende resultaat werd overgenomen door diverse media, met ronkende krantenkoppen tot gevolg. Het Reformatorisch Dagblad berichtte bijvoorbeeld ‘Twee op de tien SGP’ers geloven complottheorie rond coronavirus’. ² De website CIP.nl koos voor de titel ’20 procent van de SGP-achterban gelooft in complottheorieën’. ³ Het Nederlands Dagblad gebruikte zelfs als kop ‘Nieuwsanalyse: SGP’ers blijken volgens onderzoek vatbaar voor samenzwering’. 4 Wat was er aan de hand? Is de achterban van de partij werkelijk zo vatbaar voor complottheorieën als sommigen vermoedden?

Onderzoeksmethode kieskompas

Om de bovenstaande vragen te beantwoorden is het van belang om eerst de onderzoeksmethode van Kieskompas helder te krijgen. De deelnemers aan het online onderzoek van Kieskompas werd gevraagd om aan te geven in hoeverre stellingen over het coronavirus geloofwaardig werden geacht. ¹ Men kon daarbij kiezen uit vijf categorieën: heel geloofwaardig, geloofwaardig, neutraal, ongeloofwaardig en heel ongeloofwaardig. In totaal werden er 21 stellingen voorgelegd, waarvan er één luidde: “Samen met het toekomstige vaccin zal een chip worden geïnjecteerd om mensen permanent te blijven volgen.”

Aan het onderzoek van Kieskompas deden 8034 deelnemers mee. ⁵ Deze deelnemers werden steekproefsgewijs geselecteerd uit een panel van zo’n 16.000 volwassen perso-nen, die regelmatig door Kieskompas worden bevraagd. Dit panel vormt een goede doorsnede van de Nederlandse bevolking, inclusief politieke voorkeuren. 6 Een ruwe schatting is dat tussen de 150 en 175 SGP’ers hun mening hebben gegeven in het onderzoek. Al met al is de onderzoeksmethode van Kieskompas robuust vormgegeven. Dat 20% van de SGP-stemmers de complottheorie over chips in coronavaccins geloofwaardig vond kan dus niet verklaard worden doordat een slechts handjevol SGP-stemmers met een niet-representatieve mening deelnam aan het onderzoek.

Nuances resultaten kieskompas 2020

Het gebruik van een robuuste onderzoeksmethode betekent niet dat er geen kanttekeningen te plaatsen zijn bij de onderzoeksresultaten en de berichtgeving daarvan. In het Trouw-artikel werden de categorieën ‘zeer geloofwaardig’ en ‘geloofwaardig’ bij elkaar opgeteld, en gepresenteerd onder de noemer ‘(zeer) geloofwaardig’. ¹ Deze weergave werd vervolgens overgenomen door andere media. De onderliggende data wezen echter uit dat er geen enkele SGP’er de stelling als zeer geloofwaardig bestempelde. ⁶ De veelvuldig aangehaalde 20% bestond dus alleen uit SGP-stemmers die de stelling geloofwaardig vonden, niet zeer geloofwaardig. Daaruit zou kunnen worden afgeleid dat complotdenken onder de SGP-panelleden van Kieskompas geen extreme vormen aannam of dat zij niet rotsvast waren in hun overtuiging bij deze stelling. Bij andere politieke partijen waren er daarentegen wel respondenten die de stelling zeer geloofwaardig vonden. Van de PVV-stemmers vond bijvoorbeeld 4,2% de stelling zeer geloofwaardig, terwijl 17,5% de stelling geloofwaardig vond (totaal 21,7%). Bij Forum voor Democratie selecteerde 2,1% van de stemmers de categorie zeer geloofwaardig en 6,9% de categorie geloofwaardig (totaal 9,0%). Gemiddeld koos 1,2% van alle respondenten voor zeer geloofwaardig, en 4,4% voor geloofwaardig (totaal 5,6%). 6 Doordat de twee categorieën opgeteld werden in het Trouw-artikel ging dus de nuancering verloren dat SGP-stemmers niet opteerden voor de categorie zeer geloofwaardig.

In het onderzoek van Kieskompas werden in totaal 21 stellingen voorgelegd over het coronavirus ⁷ , maar vooral de uitkomsten van de stelling over chips in vaccins haalden de krantenkoppen. De teneur in sommige artikelen was dat een schrikbarend groot gedeelte van de SGP’ers aangaf in complotten te geloven, omdat 20% van de SGP-stemmers de stelling over chips in coronavaccins (zeer) geloofwaardig vond. Bij dergelijke redeneringen werden echter de 20 overige stellingen buiten beschouwing gelaten. De complottheorie dat het coronavirus is ontwikkeld door grote farmaceutische bedrijven, en dat dit gedaan is om grote aantallen vaccins te kunnen verkopen, vond relatief veel bijval onder kiezers van de PVV (26%), Forum voor Democratie (17%), de SP (13%) en 50Plus (10%). [1] Het percentage voor SGP-kiezers werd niet gerapporteerd, maar als dit hoog zou zijn geweest zou dat waarschijnlijk expliciet vermeld zijn in het Trouw-artikel. Hetzelfde geldt voor de overige stellingen. Daarom lijkt het erop dat diverse media de resultaten van één stelling, zoals weergegeven in het Trouw-artikel, veralgemeniseerd hebben zonder aandacht te schenken aan de overige resultaten in onderzoek van Kieskompas.

In de eerste versie van het Trouw-artikel werd abusievelijk vermeld dat 29% van de SGP-stemmende respondenten de stelling over chips in vaccins (zeer) geloofwaardig vond, het hoogste percentage van alle politieke partijen. ¹ Later werd dit gecorrigeerd naar de genoemde 20%. Daarmee kwam het percentage van de SGP onder dat van de PVV (22%) te liggen. Dat de fout in het Trouw-artikel extra aandacht vestigde op de SGP lijkt aannemelijk. Mogelijk heeft dit nog enigszins heeft doorgewerkt in de daaropvolgende berichtgeving.

Resultaten kieskompas 2019

In de eerste dagen na publicatie van het Trouw-artikel werd door kranten en online platforms gefocust op het toen recente onderzoek van Kieskompas. Resultaten werden nauwelijks in perspectief geplaatst door deze te vergelijken met eerdere, concrete onderzoeksresultaten. Zo’n drie weken later werd dat alsnog gedaan. Dr. C.S.L. Janse wees in een artikel in het Nederlands Dagblad van 5 september 2020 op een eerder uitgevoerd onderzoek door Kieskompas en Trouw ^[8] . Dit onderzoek werd in oktober 2019 gepubliceerd, dus nog geen jaar voor de publicatie van het Trouw-artikel. In dit eerdere onderzoek werden 30 stellingen met daarin diverse complottheorieën voorgelegd aan meer dan 4000 deelnemers uit het panel van Kieskompas. ⁹ Hieruit bleek dat SGP’ers lager dan gemiddeld scoorden op het aanhangen van complottheorieën in het algemeen (een score van 2,0 ten opzichte van 2,2 gemiddeld). Een soortgelijk resultaat werd overigens ook al verkregen uit onderzoek van Kieskompas in 2013. ¹⁰ Het afschilderen van SGP’ers als ontvankelijk voor complottheorieën zonder eerdere onderzoeken van Kieskompas te raadplegen komt daarom selectief en gemakzuchtig over.

Corrigerende berichtgeving

Bepaalde correcties en nuances vonden ook hun weg in de media. Het al aangehaalde artikel van dr. C.S.L. Janse was een reactie op een artikel in het Nederlands Dagblad van 21 augustus 2020, waarin geschreven werd dat SGP’ers vatbaar waren voor samenzwering. Op basis van eerder gepubliceerd onderzoek door Kieskompas werd beargumenteerd dat dat wel meeviel. ⁸ Daarnaast plaatste CIP.nl een artikel en een podcast waarin de eerdere berichtgeving werd gecorrigeerd. ¹¹ Hierin werd afstand genomen van de claim dat 20% van de SGP’ers complottheorieën steunt, omdat dit ingegeven was door maar één stelling. Ruiterlijk werd toegegeven dat dit nieuws genuanceerder had moeten worden gebracht. Ook werd op 4 november 2020 in het Reformatorisch Dagblad aandacht geschonken aan de complottheorie die stelt dat Bill Gates, oprichter van Microsoft, het coronavirus heeft uitgevonden en via coronavaccins chips zou inbrengen die het mogelijk maken om mensen permanent volgen met behulp van een satellietnetwerk. ¹² Duidelijk werd hier de dwaasheid van deze theorie uiteengezet. Verder werd in diezelfde krant gewaarschuwd voor websites van christenen waarop diverse complottheorieën over corona en vaccinaties worden gepresenteerd. ¹³

Bezinning op de complottheorie

Complottheorieën zijn theorieën die complexe gebeurtenissen verklaren door kwaadaardige samenzweringen. Zo’n theorie stelt dat een kleine, maar machtige groep individuen of organisaties in het geheim samenspant om een kwaadaardig doel te bereiken.

Het waarheidsgehalte van deze theorieën varieert. In enkele gevallen kan een complottheorie na diepgaand onderzoek een juiste verklaring van gebeurtenissen blijken. Een voorbeeld hiervan is de aanslag op het Greenpeace schip Rainbow Warrior in de haven van Auckland door Franse inlichtingendiensten in 1985. Voor het merendeel van de complottheorieën geldt echter dat gebeurtenissen worden verklaard zonder substantieel bewijs, of terwijl bewijs voor het tegendeel beschikbaar is.

Duidelijk is dat de complottheorie over de chips in coronavaccins niet stoelt op gedegen bewijs. ¹² Tevens worden Bill Gates, fabrikanten van vaccins en chips, de medische wetenschap en overheden in een kwaad daglicht gezet. Het bewust verspreiden van de theorie gaat daarom lijnrecht in tegen het negende gebod, dat het geven van een vals getuigenis verbiedt. Vraag 112 van de Heidelbergse Catechismus geeft aan dat dit gebod het gemakkelijk (lichtelijk) en onverhoord oordelen of het helpen veroordelen omvat. Ook moet de goede reputatie van de naaste naar vermogen worden voorgestaan en bevorderd. Een SGP’er die zich bewust is van deze complottheorie zal de verspreiding ervan tegengaan en waarschuwen voor het bedrog. Daarnaast is er de plicht om dubieuze informatie te controleren, zodat onjuistheden niet door gemakzucht verder verspreid worden.

Verklaringen resultaat

Hoe kan het dat 20% van de SGP-respondenten blijkbaar misleid is geworden zonder zich daarvan bewust te zijn? Complottheorieën bieden verklaringen voor complexe gebeurtenissen, en geven daarmee een gevoel dat men de gebeurtenissen kan plaatsen. Uit onderzoek blijkt dat een laag opleidingsniveau, een laag inkomen, een lage sociaaleconomische status, een lage eigenwaarde en gevoelens van onmacht factoren zijn die kunnen bijdragen aan een verhoogde vatbaarheid van individuen voor complottheorieën. ^14,15 Een verhoogde vat-baarheid komt ook voor bij groepen die zichzelf ondergewaardeerd, benadeeld, of bedreigd voelen. 14 Complottheorieën delen de wereld doorgaans overzichtelijk op in een goede en een slechte groep, en wijzen daarmee personen, instituten of organisaties aan als zondebokken. In penibele en onzekere omstandigheden bieden complottheorieën naast vermeend overzicht ook verlokkelijke mogelijkheden om deze zondebokken de schuld te geven van imaginaire of bestaande problemen. Daarmee kan de complotdenker en de groep waarmee hij zich identificeert vrijuit gaan en kan het gevoel van eigenwaarde vergroot worden.

Mede door vaccinatiecampagnes en QR-toegangscodes voor gevaccineerden, in combinatie met een toenemende secularisatie, kunnen vermoedens leven dat gewetensbezwaarden bewust worden buitengesloten door een samenzwering van kwaadwillenden. Dat zou dan weer kunnen leiden tot een grotere vatbaarheid van SGP- ’ers voor complottheorieën over vaccinatie. [8] Zouden SGP’ers allerlei complottheorieën waarin vaccinatie aan de orde komt om die reden extra geloofwaardig vinden? De stelling dat farmaceutische bedrijven met opzet bewijs achterhouden over de gezondheidsrisico’s van vaccins werd door SGP’ers en de gemiddelde kiezer in 2019 ongeveer in dezelfde mate beoordeeld als (zeer) waarschijnlijk. ⁹ In 2020 werden stellingen opgenomen dat vaccinfabrikanten het virus hadden ontwikkeld en dat men dit had gedaan om vaccins te kunnen verkopen. Er werd echter niet bericht over hoge percentages SGP’ers die deze complottheorieën geloofwaardig vonden. ¹ De onderzoeksresultaten van Kieskompas uit zowel 2019 en 2020 laten daarom zien dat SGP-stemmers dus niet bovengemiddeld scoren als het gaat om complotten met vaccinfabrikanten in de hoofdrol. De verklaring dat principiële bezwaren ertoe hebben geleid dat 20% van de SGP-stemmers de stelling over chips in vaccins geloofwaardig vond, is dus niet in lijn met andere onderzoeksresultaten van Kieskompas.

Een andere verklaring kan zijn dat de complottheorie over chips in vaccins op enkele christelijke websites uitdrukkelijk wordt gekoppeld aan het Bijbelboek Openbaring, terwijl dat niet het geval is voor theorieën over vaccinfabrikanten. De chips die worden ingebracht met de coronavaccins zouden onderdeel zijn van een betalingssysteem. Dat niemand meer mag kopen of verkopen zonder merkteken van het beest (Openb. 13:17) zou duiden op dit betalingssysteem. Het zou dus kunnen dat de complottheorie wortel heeft geschoten doordat de auteurs achter de websites misbruik hebben gemaakt van het ontzag voor de Schrift onder SGP’ers en hun bekendheid met de letterlijke exegese daarvan.

Gevolgen

Het gegeven dat bepaalde groepen in de samenleving, waaronder veel sociaaleconomisch kwetsbaren, geloof zullen hechten aan ongegronde complottheorieën na blootstelling daaraan, maakt van deze theorieën geduchte instrumenten om politieke of financiële doelen te bereiken. Meerdere onderzoeken wijzen uit dat blootstelling aan complottheorieën samengaat met een verminderd vertrouwen in groepen die als intrinsiek slecht worden afgeschilderd. ^[14] Adviezen en publicaties van bestuurders, wetenschappers, juristen en CEO’s kunnen daardoor bij voorbaat al genegeerd worden, omdat zij onderdeel zouden zijn van de foute groep. Bedenk daarom bij het lezen van dubieuze teksten over het coronavirus en vaccins wie baat zou kunnen hebben bij het aanwakkeren van sentimenten tegen de overheid, de medische wetenschap en het bedrijfsleven.

Het verspreiden van complottheorieën en het zonder gedegen bewijs aanwijzen van zondebokken draagt doorgaans niet bij aan oplossingen voor bestaande maatschappelijke problemen waar sociaaleconomisch kwetsbaren mee te maken hebben. Dat neemt niet weg dat sommige complottheorieën toch enige positieve gevolgen kunnen hebben, bijvoorbeeld omdat ze leiden tot meer transparantie of meer aandacht voor bestaande maatschappelijke problemen. ¹⁴

Ondanks mogelijke positieve gevolgen zijn er zijn sterke aanwijzingen in diverse onderzoeken dat het geloofwaardig achten van complottheorieën voornamelijk negatieve gevolgen heeft. Amerikanen die medische complottheorieën geloofwaardig achtten gingen minder naar de jaarlijkse medische controle of naar de tandarts dan landgenoten die deze theorieën afwezen. Ook vermeden zij vaker gangbare medicijnen, ten faveure van alternatieve medicijnen. ^[16] Britse ouders die een antivaccinatie-complottheorie onder ogen kregen verklaarden daarna een lagere bereidheid tot vaccinatie te hebben dan ouders in de controlegroep die de tekst niet lazen. ¹⁷ Deense onderzoekparticipanten die te lezen kregen dat corona een dekmantel was om medische gegevens van de bevolking te verzamelen gaven daarna aan de overheid meer te wantrouwen dan participanten in de controlegroep die deze tekst niet zagen. Ook steunden zij daarna de overheidsmaatregelen minder, en gaven aan minder bereid te zijn om onderling afstand te houden. En dat alleen door het lezen van een complottheorie! 18 Het verspreiden van de complottheorie over chips in vaccins is dus niet onschuldig, aangezien het niet ondenkbaar is dat mensen door aanpassingen in het gedrag gezondheidsschade kunnen oplopen.

Door vermeende bedreigingen van de slechte groep komen er emoties los in mensen. Uiteindelijk kan dit leiden tot bedreiging, vernieling, en andere vormen geweld. De AIVD ziet een toename in bedreigingen van bestuurders, politici, wetenschappers en journalisten, en heeft gewaarschuwd voor de gevaren van steeds extremere complottheorieën. ^[19] Al deze negatieve gevolgen zijn extra reden voor waakzaamheid en nuchterheid bij het beoordelen van informatie die mogelijk (elementen van) complottheorieën bevat, mede omdat dit voor kwetsbaren kan leiden tot een verdere verslechtering van hun situatie.

Conclusies

Al met al kan er uit het onderzoek van Kieskompas niet geconcludeerd worden dat SGP’ers bovengemiddeld vaak in complottheorieën geloven, of meer specifiek, in corona-gerelateerde complottheorieën. Suggesties dat SGP’ers vatbaar zijn voor dergelijke theorieën lijken ontstaan door het veralgemeniseren van resultaten die betrekking hebben op één stelling uit een groter onderzoek, door het samenvoe-gen van de categorieën geloofwaardig en zeer geloofwaardig, en door het niet meenemen van eerdere onderzoeksgegevens. Tekortkomingen en fouten in berichtgeving betekenen echter niet dat het complotdenken omtrent corona onder SGP’ers nauwelijks voorkomt. Ook blijft, met enige nuancering, staan dat 20% van de SGP-stemmende respondenten de stelling over chips in coronavaccins als geloofwaardig beschouwde. Er is dus wel degelijk reden tot zorg, allereerst omdat het negende gebod in het geding is. Daarnaast kan blootstelling aan complottheorieën over vaccinatie leiden tot gedragsveranderingen en risico’s op gezondheidsschade bij de kwetsbare naaste. Waakzaamheid en nuchterheid zijn daarom geboden bij het beoordelen van teksten om verspreiding van complottheorieën tegen te gaan. Controleer daarom bij twijfel de achtergrond van de auteurs, de betrouwbaarheid van informatie in teksten, en ook de toonzetting en stijl.

Noten

1 Wie geloven er eigenlijk in coronacomplotten? Trouw, 15 augustus 2020.

2 Twee op de tien SGP’ers geloven complottheorie rond coronavirus. Reformatorisch Dagblad, 15 augustus 2020. https://www.rd.nl/ artikel/869946-twee-op-de-tien-sgpers-geloven-complottheorie-rond-coronavirus

3 ‘20 procent SGP-achterban gelooft in complottheorieën’. CIP, 17 augustus 2020. https://cip.nl/80767-20-procent-sgpachterban-gelooft-in-complottheorieen

4 Nieuwsanalyse: SGP’ers blijken volgens onderzoek vatbaar voor samenzwering, Nederlands Dagblad, 21 augustus 2020. https://www.nd.nl/opinie/opinie/988493/ sgp-ers-blijken-volgens-onderzoek-vatbaar-voor-samenzwering

5 Kieskompas, Resultaten onderzoek Kieskompas, https://www.kieskompas.nl/nl/ resultaten/

6 Kieskompas, Methodologie opinie-onderzoek, https://www.kieskompas.nl/nl/ methodologie/

7 Wij danken André Krouwel (Vrije Universiteit, Amsterdam) voor het toesturen van de lijst met stellingen.

8 Complotdenken van SGP’ers is niet veel sterker dan van CDA’ers en CU’ers. Nederlands Dagblad, 5 september 2020. https://www.nd.nl/opinie/opinie/990650/ complotdenken-van-sgp-ers-is-nietveel-sterker-dan-van-cda-ers-en

9 Complotten? Kiezers van FvD, PVV en 50Plus zweren erbij. Trouw, 5 oktober 2019. https://www.trouw.nl/binnenland/ complotten-kiezers-van-fvd-pvv-en- 50plus-zweren-erbij~b2138a0d/

10 Vooral PVV- en SP-stemmers geloven in complotten. Trouw, 22 mei 2013, https://www.trouw.nl/nieuws/ vooral-pvv-en-sp-stemmers-geloven-in-complotten~b8cb0017/

11 Kanttekeningen bij stelling dat 20% SGP’ers gelooft in complottheorieën. CIP, 20 augustus 2020. https://cip. nl/80852-kanttekeningen-bij-stelling-dat-20-sgpers-gelooft-in-complottheorieen-cip-podcast

12 Kan de ‘elite’ gevaccineerde mensen volgen via 5G en een chip? Reformatorisch Dagblad, 4 november 2020. https://www. rd.nl/artikel/884449-kan-de-elite-gevaccineerde-mensen-volgen-via-5g-en een-chip

13 Complotverhalen op christelijke sites, Reformatorisch Dagblad, 11 maart 2021. https://www.rd.nl/artikel/918065-complotverhalen-op-christelijke-sites

14 Understanding Conspiracy Theories, Advances in Political Psychology 40, Suppl. 1, 2019. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/ pdf/10.1111/pops.12568

15 Why Education Predicts Decreased Belief in Conspiracy Theories, Applied Cognitive Psychology 31: 50–58, 2017. https:// www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/ PMC5248629/pdf/ACP-31-50.pdf

16 Medical Conspiracy Theories and Health Behaviors in the United States, JAMA Intern Med. 174:817–818, 2014. https:// jamanetwork.com/journals/jamainternalmedicine/fullarticle/1835348

17 The Effects of Anti-Vaccine Conspiracy Theories on Vaccination Intentions, PLoS ONE 9(2): e89177, 2014. https://doi. org/10.1371/journal.pone.0089177

18 Conspiracy Theories and Their Societal Effects During the COVID-19 Pandemic, Social Psychological and Personality Science 13:49–59, 2022. https://journals.sagepub.com/doi/ pdf/10.1177/19485506211000217

19 Poetin is de nieuwe held van kleine anti-overheidsgroepen; extreemrechtse aanslag ‘voorstelbaar’, Nederlands Dagblad, 28 april 2022. https://www.nd.nl/ nieuws/nederland/1122244/poetin-is-denieuwe-held-van-kleine-anti-overheidsgroepen-de-ai

20 Identifying conspiracy theories, European Commission, https://ec.europa.eu/info/ live-work-travel-eu/coronavirus-response/fighting-disinformation/identifying-conspiracy-theories_en

Herkenning

Om verspreiding van complottheorieën te stoppen is het van belang om bij twijfel na te gaan wie de auteurs zijn van een tekst, of de gepresenteerde informatie betrouwbaar is, en hoe de toonzetting en stijl zijn. Door op deze drie punten, uiteengezet door de Europese Commissie, te letten kan een groot deel van de onjuiste complottheorieën worden herkend. ²⁰

De kans op een complottheorie neemt toe als auteurs zelfbenoemde experts zijn op een bepaald kennisgebied – men werkt niet voor een bedrijf, organisatie, of instituut dat hiermee verband houdt. Hetzelfde geldt voor auteurs die anoniem blijven of waarvan geclaimde kwalificaties en opleidingen niet goed te controleren zijn.

Het is geen goed teken als informatiebronnen niet achterhaald kunnen worden, als informatie vooral wordt verspreid door of afkomstig is van zelfbenoemde experts, of als onafhankelijke factcheckers de informatie al hebben afgekeurd.

De toonzetting en stijl van teksten verraden veel. Complottheorieën worden veelal vol overtuiging gepresenteerd als de enige geldige waarheid, zonder verschillende (gangbare) perspectieven op een onderwerp te benoemen. Van de groep die de problemen zou hebben veroorzaakt, wordt (al dan niet tussen de regels door) gesuggereerd dat deze intrinsiek slecht zou zijn. De toonzetting is op sommige plekken subjectief en heeft een sterke emotionele lading. Teksten kunnen gepaard gaan met afbeeldingen die inspelen op emoties.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Terug naar resultaten Printen