Dr. Jan Scharp, predikant in roerige tijden (II)

Tussenspel: in Loga, doctoraat

Op 20 juli 1796 was het definitief geworden. Na alle onzekerheid en spanning wist ds. Scharp waar hij onder het nieuwe bewind in Nederland aan toe was. Anderhalf jaar geleden, om precies te zijn: het was op de ijskoude 26^e januari 1795, had hij de klokken van ‘zijn’ Laurenskerk vrolijk horen beieren. Maar hij, die zo dikwijls de lof van de Prins van Oranje had bezongen, was daar niet vrolijk van geworden. Integendeel. Honderden mensen uit ‘zijn’ Rotterdam dansten en sprongen om de vrijheidsboom, die op de Groote Markt was geplant. Ondertussen zongen zij:

Verloste Burgers! Juichen wij

Op ’t rookend puin der Dwingelanden.

De Vrijheid klimt ten hoogsten trapp’

Met vrede, heil en broederschap.

Wij zijn door het Fransche Volk verlost.

Die zegepraal heeft bloed gekost.’enz.

Maar die vrijheid en broederschap bleken er niet voor iedereen te zijn. Vrij? Eerst waren enkele kerkgebouwen aan de eredienst onttrokken. Zij werden in beslag genomen om Franse soldaten onder te brengen. Vrij? Er waren verkenners in de kerkdienst gekomen om te luisteren of ds. Scharp, die vurige Orangist¹, uitspraken deed die nu verdacht waren. Vrij? Men moest een knieval maken voor het nieuwe bewind. Dat had hij, als enige van de twaalf predikanten, heel beslist geweigerd. En nu was hij afgezet. Uit de stad verbannen werd hij gelukkig niet. Hij bleef hier inderdaad nog enige tijd. Blijkbaar genoot hij aanvankelijk nog enige inkomsten. Toch was in die donkere dagen zijn vertrouwen op God niet bezweken en zijn de dichtersader niet opgedroogd. In het gedicht Gedachten op mijn 40en verjaardag (16 augustus 1796) klinkt in het ieder couplet het refrein: God is goed!

Na bijna twee jaar kwam er een beroep. Ook toen kon een beroep een uitkomst zijn. Dit beroep kwam van ver, uit Oost-Friesland. Het was de Hervormde gemeente in Loga die hem als dominee wilde. Loga, thans een onderdeel van de stad Leer, ligt dichtbij bij Emden en ook dichtbij de provinciegrens met Groningen. In de 18 e eeuw werden in het kerkelijk verkeer predikanten uit de provincie Groningen en Oost-Friesland dikwijls over en weer beroepen.² Dan speelde noch de grens noch de taal een grote rol.³ Maar ds. Scharp ‘had niets met Groningen’ en de afstand Loga – Rotterdam was niet gering. Hoe zal men in dat verre Loga ds. Scharp gekend hebben? Waren misschien publicaties van zijn hand of sommige van zijn vele gedichten daar bekend geworden? Dominee Scharp was immers ook dichter.

Had de ambachtsheer van Loga, Clemens August von Wedel, die als edelman de nodige relaties zal hebben gehad, hierin de hand gehad?⁴

Ds. Scharp nam het beroep aan, maar het afscheid van Rotterdam was erg pijnlijk voor hem, te meer omdat zijn gezin in Rotterdam achter bleef. Een merkwaardige gang van zaken. Hoopte hij op herstel? Op 24 juli 1798 werd hij in Loga in het ambt bevestigd, maar hij bleef zich steeds eigenlijk predikant van Rotterdam voelen. Over deze periode is weinig bekend. H.H. Barger citeert in zijn boekje over ds. Scharp enkele zinnen uit het Biographisch Woordenboek van A.J. van der Aa, die schrijft dat ds. Scharp in Loga hoge achting genoot en veel nut stichtte onder “de uitgewekene Oranjegezinde krijgslieden en officierenen” en dat hij “jeugdige overmoed wist te breidelen” en “de heilzaamste invloed” uit te oefenen.⁵’

Een treurig gebeuren was de geboorte in Rotterdam van Scharps laatste kind, een dochtertje, dat na twaalf dagen op 16 augustus 1798 overleed. Haar vader in het verre Loga heeft het kleine meisje nooit gezien…⁶

Het was in deze periode (10 januari 1799) dat Scharp de doctorstitel verwierf. Niet aan de meest nabije universiteit, die van Groningen, maar in Duisburg, dat, evenals Oost-Friesland, behoorde tot het koninkrijk Pruisen⁷. Hoe kwam het contact tussen ds. Scharp en Duisburg tot stand? Barger vertelt hoe dat ging.⁸ In Leer was een ouderling, de heer Eilshemius, die bevriend was met professor Johann Peter Berg hoogleraar oosterse talen en kerkgeschiedenis in Duisburg. Het was deze ouderling die ds. Scharp bij professor Berg introduceerde. Was dit voor ds. Scharp een eredoctoraat of had hij een dissertatie geschreven? De bronnen spreken elkaar tegen. Doorgaans wordt zijn in het Latijn⁹ geschreven studie zijn dissertatie genoemd, maar dr. H.J. Jaanus spreekt van een studie die als dank voor zijn doctoraat aan de faculteit/universiteit werd opgedragen.¹⁰ Hoe ook, het is een verdediging van de christelijke godsdienst, die bestand is tegen oude en nieuwe dwalingen, het onderwerp waarmee ds. Scharp zich al lange tijd had bezig gehouden. Hieruit spreekt zijn zorg en liefde voor het christelijk geloof.

De gemeente van Emden beriep de dominee van Loga. Voor dit beroep bedankte hij. Maar, de tijden veranderen. Zijn verblijf in Loga zou niet lang meer duren.

Noten

1 Op het bordje ‘Ds. J. Scharpstraat’ in Rotterdam stond lange tijd onder zijn naam: ‘Organist’. Later is dit terecht gewijzigd in: Orangist (Dank aan Jurian van der Bijl, die mij dit berichtte. Eveneens dank aan Arjan Deij, die aan mij doorgaf dat er ook in Axel, de tweede gemeente van ds. Scharp, een straat naar hem is genoemd). Inmiddels bleek me dat nog enkele straten in Rotterdam (in West) zijn genoemd naar Rotterdamse predikanten, o.a. naar J.I. Doedes, J.J. van Oosterzee, C.P. Tiele, P. Hofstede en J. Nozeman.

2 “Tusschen Groningen en Oost-Friesland bestond een levendig verkeer, ook op kerkelijk gebied”, J.C. Kromsigt, Wilhelmus Schortinghuis, Groningen 1904, 31. Schortinghuis (1700 – 1750), geboren en opgegroeid in Winschoten, begon zijn ambtelijke dienst in Weener in Oost-Friesland.

3 “De gereformeerden [in Oost-Friesland] hadden meer dan twee eeuwen het Nederlands als schrijf-en kanseltaal”, Theologische Realenzyklopädie, Teil 25, Berlin/ New York, 1995, S. 539

4 Weinige jaren later (in 1806) werd dit gebied door Napoleon bij het Koninkrijk Nederland gevoegd. Von Wedel werd toen lid van het ‘Wetgevend Lichaam, vergadering van Hun Hoog Mogenden’.

5 H.H. Barger, J. Scharp – Een predikant uit den patriottentijd, Rotterdam 1906, 99,100. Met ‘Van der Aa’ is bedoeld diens Biographisch Woordenboek der Nederlanden uit de 19e eeuw.

6 Dr. H.J. Jaanus, Ter nagedachtenis van ds. J. Scharp overleden te Rotterdam 2 maart 1828, in Rotterdams Jaarboekje, Rotterdam 1980, 165.

7 In Duisburg, gelegen in het hertogdom Kleef, gold de Gereformeerde belijdenis. Het gebied behoorde sinds 1614 aan Pruisen. De universiteit werd in 1655 geopend, maar is nooit tot grote bloei gekomen. Toen zij in 1818 werd zij opgeheven waren er al langere tijd slechts twee hoogleraren in de theologie meer. De universiteit van Bonn kwam in haar plaats.

8 H.H. Barger, a.w. 100.

9 Deze studie was in het Latijn. Tot ver in de 19 ^e eeuw werd iedere dissertatie in deze taal geschreven. De eerste dissertatie die in het Nederlands verscheen en in 1848 aan de universiteit van Utrecht werd verdedigd, was die van mr. E. du Marchie van Voorthuysen, die twee later ook in de letteren promoveerde. Dat proefschrift over de leer van Plato had hij in het Latijn geschreven.

10 H.J. Jaanus, a.w. 165.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen