Er gebeurt werkelijk iets

De aanwezigheid van Christus in het avondmaal en de gemeenschap met Hem was misschien wel het belangrijkste punt van verschil in de tijd van de Reformatie. Niet alleen tussen protestanten en rooms-katholieken, maar ook tussen protestanten onderling. Het is best aangrijpend dat het sacrament – dat juist de eenheid van de kerk tot uitdrukking moet brengen als teken en zegel van de gemeenschap met Christus – tot zoveel verwarring en verdeeldheid heeft geleid. Er was overigens geen verschil van opvatting over de vraag óf Christus echt aanwezig was, maar wel over de vraag hoe Christus aanwezig was.

Transsubstantiatie

In de loop van de Middeleeuwen kwam er een steeds sterkere nadruk op de materiële of lichamelijke aanwezigheid van Christus in het brood en in de wijn. Die gedachte werd in de theologie verbonden aan de filosofie van de antieke wijsgeer Aristoteles. Die maakte een onderscheid tussen het wezen van de dingen en de eigenschappen, of met de filosofische begrippen: tussen de substantie en de accidenten.

Wat maakt een tafel tot een tafel? Wat is essentieel? Die vraag is nog niet zo eenvoudig te beantwoorden, maar laten we zeggen dat elke tafel een meubelstuk is met een horizontaal vlak blad op een of meer poten. Die tafel kan echter meerdere accidenten of eigenschappen hebben. Het aantal poten kan verschillen, de hoogte, de kleur en het materiaal kan ook verschillen, toch blijft het een tafel.

De gedachte van de transsubstantiatie die vanaf het concilie van Trente (1545-1563) de officiële roomskatholieke leer werd, houdt in dat de substantie van brood en wijn verandert in de substantie van het lichaam en bloed van Christus op het moment van de consecratie.

Als de priester de ouwel omhoog heft en de woorden ‘dit is Mijn lichaam’ uitspreekt, gebeurt er een wonder. Brood en wijn veranderen echt in het lichaam en bloed van Christus. Gelukkig veranderen de accidenten niet, de smaak en de kleur blijven hetzelfde. Je proeft er gelukkig niets van, maar je gelooft dat wat je eet en drinkt geen brood en wijn meer is, maar het vlees en bloed van Christus.

Consubstantiatie

Het zou te ver voeren om alle verschillen tussen de protestanten onderling in kaart te brengen. Het is misschien beter om beide uitersten aan te duiden en vervolgens uit te leggen wat de gereformeerde positie precies inhoudt.

Aan de ene kant staat Maarten Luther, die vindt dat Christus echt lichamelijk aanwezig is in het brood en in de wijn. Hij is bezorgd dat anders de zaligheid verdampt tot iets geestelijks, iets spiritueels. Als de aanwezigheid van Christus van ons geloof afhangt, dan zijn we verloren. Nee, Christus is lichamelijk aanwezig in het avondmaal, onafhankelijk van het geloof. Hij gaat daarin zo ver dat hij stelt dat ook de ongelovigen eten en drinken van het lichaam en bloed van Christus.

Hij wijst de gedachte van de verandering van de substantie van brood en wijn in het lichaam en bloed van Christus af. Als voorbeeld neemt hij ons mee naar de smidse: ‘Zie, ijzer en vuur, twee substanties, zijn zo gemengd in een gloeiend ijzer dat elk deel tegelijk ijzer en vuur is.’ Het brood is en blijft brood, maar tegelijk is het ook het lichaam van Christus. Dat moet je geloven op grond van het Woord dat de Heere Zelf gesproken heeft: ‘Dit is Mijn lichaam.’ Voor zijn positie wordt vaak de term consubstantiatie gebruikt, maar dat doet Luther zelf niet. Hij wil het wonder van de lichamelijke aanwezigheid van Christus niet verklaren.

Gebrokenheid

Helemaal aan de andere kant staat de opvatting dat het avondmaal niets méér is dan een herinnering aan het lijden en sterven van Christus. Zo dacht Ulrich Zwingli er eerst over. Hij interpreteerde het woordje ‘is’ in de instellingswoorden ‘dit is Mijn lichaam’, als ‘betekent’: dit betekent Mijn lichaam. Het avondmaal is een teken van Jezus’ aanwezigheid.

Later schrijft Zwingli over het avondmaal meer als een geestelijk en sacramenteel eten van het lichaam en bloed van Christus. Het zijn de anabaptisten of doopsgezinden die de lijn van de vroege Zwingli doortrekken. Zij zien de aanwezigheid van Jezus in de harten van de wedergeboren en als volwassen gedoopte christenen. Door hun geloof en in hun lijden is Hij echt bij hen present.

Daarbij moeten we wel bedenken dat deze doperse christenen meer dan alle andere protestanten vervolgd werden, omdat zij nergens officiële erkenning en bescherming van de overheid kregen. Zij benadrukken dan ook de gebrokenheid van het lichaam van Christus waaraan zij gemeenschap hebben.

Middenpositie

Johannes Calvijn en de andere gereformeerde protestanten nemen een middenpositie in. Zij zien de aanwezigheid van Christus vooral als het werk van de Heilige Geest. Lichamelijk is en blijft de Heiland in de hemel, maar door Zijn Geest is Hij ook bij ons en trekt Hij ons naar Zich toe. Daarom moeten we bij het avondmaal onze harten opwaarts verheffen waar Christus is. De gemeenschap met Christus is een geestelijke zaak, niet omdat wij zo geestelijk zijn, maar omdat de Geest ons daadwerkelijk verbindt met Christus door het geloof. Daarom krijgen de ongelovigen ook niet echt deel aan Christus’ lichaam en bloed.

Toch gebruiken de gereformeerden best wel sterke uitdrukkingen voor die gemeenschap met Christus. ‘Zo waarlijk als wij het sacrament ontvangen en in onze handen houden en het eten en drinken met onze mond, waarmee ons leven onderhouden wordt, zo waarlijk ontvangen wij het ware lichaam en bloed van Christus.’ Christus hoeft niet lichamelijk op aarde aanwezig te zijn, maar we moeten wel delen in Zijn lichaam en bloed. Hoe dat precies gaat, kunnen we nooit begrijpen, maar ‘ondertussen vergissen wij ons niet als wij zeggen dat wat door ons gegeten en gedronken wordt, het eigen en natuurlijk lichaam en het eigen bloed van Christus is; maar de wijze waarop wij deze nuttigen, is niet met de mond, maar geestelijk, door het geloof.’ (NGB 35)

Eén vlees

Calvijn schrijft in de Catechismus van Genève dat Christus het avondmaal heeft ingesteld ‘om ons te verzekeren, dat onze zielen door de gemeenschap met Zijn lichaam en Zijn bloed gevoed worden in de hoop op het eeuwige leven’. We moeten niet alleen geloven dat Hij voor ons gestorven is en opgestaan, maar ook ‘dat Hij in ons woont en met ons verbonden is’ en dat gebeurt ‘door de ondoorgrondelijke kracht van Zijn Geest, Die de in afstand en plaats van elkaar gescheiden dingen moeiteloos verenigt’ (antw. 340, 344, 354).

Die gemeenschap met Christus is zo sterk dat Calvijn zelfs niet aarzelt om een verbinding te leggen met de lichamelijke gemeenschap in het huwelijk. Dat doet hij het meest uitgesproken in zijn commentaar op Efeze 5:31: ‘Daarom zal een man zijn vader en moeder verlaten en zich aan zijn vrouw hechten, en die twee zullen tot één vlees zijn.’ Daar schrijft hij dat net zoals Eva werd gevormd uit het lichaam van Adam, ‘zodat zij als het ware een deel van hem was’, wij ook als ledematen van het lichaam van Christus gemeenschap hebben met Hem. Het avondmaal is geen herdenking (commemoratio) aan de dood van Christus, maar een vereniging (communicatio) met Hem.

Huwelijksgemeenschap

De intimiteit van de huwelijksgemeenschap is het beeld voor de vereniging met Christus. Het avondmaal is daarvan een afbeelding. Aan het avondmaal deelt Christus Zichzelf aan ons mee en de Heilige Geest overbrugt de afstand tussen de hemel en de aarde.

Christus en het avondmaal

1. Bijbelse lijnen

2. Historische lijnen

3. Praktijk

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Terug naar resultaten Printen