Polio en voorzienigheid

In de negentiende eeuw was de tegenstand tegen vaccineren geconcentreerd op de inenting tegen pokken. Vooral vanuit de Réveilkring klonken luide tegenstemmen. De tot het christendom bekeerde Joodse arts Abraham Capadose schreef verschillende geschriften om zijn bezwaren kenbaar te maken. Hij beriep zich onder andere op de woorden van de Heere Jezus dat gezonden ‘de medicijnmeester’, de dokter niet nodig hebben (Luk.5:31). Mag je een gezond mens ziek maken? Was het geen hoogmoed te menen dat een mens zich ‘tegen de slagen van Gods tuchtroede’ kan beveiligen?

Niet zonder risico

Vooral dwang vanuit de overheid riep verzet op bij een deel van de Réveilkring. Zo had de staatsman mr. Guillaume Groen van Prinsterer zelf geen bezwaren tegen medisch preventief ingrijpen, maar wel verzette hij zich tegen dwang vanuit de overheid. Zij mag niet heersen over de gewetens van de burgers en zich gedragen alsof zij eigenaresse is van hun levens en lichamen.

Capadose was evenals zijn neef en jeugdvriend Da Costa onder invloed van Bilderdijk uit volle overtuiging overgegaan tot het christendom, zonder zich te verlagen tot nestbevuiling. Hij ontving op 22 oktober 1822 het teken en zegel van Gods genadeverbond in zijn doop in de Leidse Pieterskerk, samen met Isaac da Costa en diens echtgenote, Jonkvrouwe Hannah Belmonte (1800-1867). Daarmee waren ze belijdende leden van de Nederlandse Hervormde Kerk geworden. Capadose zou in 1866 weer bedanken als lid uit ongenoegen over het niet naleven van wat de kerk in haar grondslag beleed.

Zijn afwijzing van vaccinatie staat dan ook niet los van zijn bekering. Dat pokkenvaccinatie in de negentiende eeuw niet zonder risico was, zal beslist hebben meegewogen in Da Costa’s verzet. Een niet onbelangrijke component daarvan zal ook te maken hebben met zijn Joodse wortels. Eerder vernamen we al dat Joodse medici als voorstanders van vaccinatie golden, een standpunt dat zij baseerden op Deuteronomium 30:19, waarin Israël wordt opgedragen te kiezen voor het leven, voor de eigen toekomst en voor die van hun kinderen.

‘Beestpokinenting’

Onder zijn opposanten maakte vooral de Haagse arts C.G. Ontijd werk van zijn verdediging van vaccinatie. Voor hem gold vaccinatie als een geschenk uit de hemel, waarbij de eerdergenoemde Britse arts Jenner een ‘werktuig in Gods hand’ was. In 1823 werd Jenner op een congres in Amsterdam grote hulde gebracht. Capadose reageerde daar in niet mis te verstane heftige wijze op. Hij gruwde van de afgodische eer die Jenner ontving door Ontijd en anderen en de verafgoding van het immuniteitsprincipe. Zijn geschrift Bestrijding der vaccine (1823) is daar het antwoord op geweest. Er is een fundamenteel verschil tussen een geneesmiddel en een voorbehoedmiddel ter voorkoming van ziekte, aldus Capadose. De koepokinenting noemde hij bij herhaling ‘de beestpokinenting’, refererend aan het beest uit het boek Openbaring en het dragen van diens merkteken.

Capadose en zijn geestverwanten zagen meer dan spoken op de weg. Pokkenvaccinatie veroorzaakte zo nu en dan een ernstige vorm van hersenontsteking met dodelijke afloop. Nadat de pokken ver waren uitgebannen, overleden meer mensen ten gevolge van de inenting dan aan de pokken zelf.

Toen de wettelijke verplichting op de pokkenprik in 1928 werd ingetrokken, daalde de vaccinatiegraad al snel tot onder twintig procent. Dat zullen wel niet allemaal ‘zware protestanten’ zijn geweest. In 1939 stelde de overheid opnieuw de ‘entplicht’ in.

Geschrokken door de ervaringen met het pokkenvaccin had de overheid niet veel ambitie in het voeren van campagnes voor inenting tegen andere infectieziekten, zoals difterie en tetanus.

Polio-uitbraken

Jongere tijdgenoten van Capadose en Da Costa zetten de strijd voort. Pennen werden geslepen tot scherpe wapens waarmee voor- en tegenstanders elkaar bestookten. Dat gebeurt iedere keer weer zodra een epidemie uitbreekt. Zo ook bij de uitbraak van het poliovirus (kinderverlamming; officieel poliomyelitis) in 1971, toen in Staphorst 39 kinderen ziek werden en vijf overleden. Een drama voor kinderen, ouders en dorpsgemeenschap en een feest van sensatie voor de pers. Korte tijd was het dorp zelfs wereldnieuws. Kranten schreven over ‘Middeleeuwse toestanden in Staphorst’, ‘Hier leeft men nog in de Middeleeuwen’ en ‘Nederlandse sekte weigert polioprik’. In 1956 was de laatste grote uitbraak van polio in Nederland geweest, in 1966 en 1978 gevolgd door een beperkte uitbraak in Uddel en Elspeet. Op zondag 10 oktober 1966 positioneerden actievoerders zich voor de deuren van de gereformeerde gemeente in Elspeet met tekstborden als ‘Herodus in Elspeet’. De predikant, ds C. Wisse, werd afgeschilderd als kindermoorder. Zes predikanten van de Gereformeerde Kerk in Amsterdam schreven hem: ‘Gezien de betreurenswaardige omstandigheid, dat wij de naam 'gereformeerd' met u schijnen te moeten delen, distantiëren wij ons op ondubbelzinnige wijze van uw onmenselijk en daarom naar onze diepe overtuiging onchristelijk handelen.’ De politie adviseerde zelfs een zondagse dienst te laten vervallen.

In de periode 1992-1993 was er opnieuw een uitbraak van polio in de ‘Biblebelt’, toen met 110 slachtoffers. De uitbraken in 1956 en 1942/43 worden gerekend tot de zwaarste in onze geschiedenis en maakten zeker 2200 slachtoffers, van wie er zeventig overleden. Het aantal personen dat het virus bij zich droeg, lag veel hoger, maar het grootste deel van hen vertoonde geen symptomen. De heftigheid van de polio-uitbraken in de twintigste eeuw – in de Verenigde Staten 58.000 slachtoffers in 1952! – wordt toegeschreven aan de verbeterde hygiëne. Eerder werden zuigelingen al spoedig na de geboorte geïnfecteerd door het virus. De meeste baby’s hadden er geen of nauwelijks last van. Door toenemende hygiëne kwamen kinderen pas later met het virus in contact en waren de gevolgen heftiger met kans op blijvende invaliditeit, zoals verlamming, slik- en ademhalingsproblemen, groeistoornissen, gewrichtsvervorming, samengevat: het postpoliosyndroom. Je kunt ook aan de gevolgen van polio overlijden. Het is een ernstige ziekte.

Beschermd voor een prikje

In 1956 kwam er een vaccin tegen polio beschikbaar en een jaar later startte de Nederlandse overheid een massale inentingscampagne voor zuigelingen en kinderen om gevaarlijke ziekten uit te bannen, het ‘Rijksvaccinatieprogramma’. Later kwamen daar difterie, kinkhoest en tetanus bij, samengevoegd tot het bekende kwartet uit de begintijd, de DKTPvaccinatie. Nog weer later werd er ook ‘geprikt’ tegen rodehond, mazelen, bof en meningokokken. Inmiddels gaat het om elf ziekten.

Tijdens de polio-uitbraak van 1971 in Staphorst vatte de plaatselijke hervormde predikant, ds. P.J. Dorsman, zijn bezwaren tegen vaccinatie aldus samen: het is een ingrijpen in Gods voorzienigheid, bovendien maak je een gezond mens ziek, ook al is het een klein beetje. Hij was hiermee in lijn met Capadose en Da Costa. Het beroep op Zondag 10 van de Heidelberger klonk in die dagen bij herhaling. Verzekeren en vaccinatie zijn strijdig met het leven in afhankelijk van God. Ze sporen niet met ‘de vreze des Heeren’. ‘Kiest de Heeren’ ervoor een ziekte op ons te laten neerdalen, dan heeft Hij daar Zijn wijze bedoelingen mee.’ Er waren ook genuanceerdere standpunten, zoals de vraag over de functie van het liefdegebod. Ze klonken ook al ten tijde van het Réveil en vooral tegen het einde van die beweging.

De in zijn tijd bekende publicist W. van der Zwaag signaleerde enkele decennia geleden al weer een buigen voor de geest van de tijd. ‘Durven wij ons met lichaam en ziel de Heere toe te betrouwen of niet? Het geloof in de Voorzienigheid Gods is daarbij in het geding.’

Opvallend mild reageerden de toenmalige staatssecretaris op het ministerie van volksgezondheid, de CHU-politicus R.J.H. (Roelof) Kruisinga en de Staphorster huisarts Age van Dalfsen bij de polio-uitbraak van 1971. In tegenstelling tot de media waren zij mild en inlevend naar alle getroffen partijen. Voor vaccinatiedwang voelden geen van beiden. Hardop vroegen zij zich af waar het recht van het kind begint en dat van de ouders eindigt. Zij wilden liever niet tornen aan de bevoegdheden van ouders. In 2018 dacht staatssecretaris Paul Blokhuis (CU) daar anders over en sloot hij dwang op termijn niet uit gezien de dalende vaccinatiegraad. Daar was partijvoorzitter Gert-Jan Segers (Volkskrant, 2018) het niet mee eens. Hij toonde zich wars van dwang en schrok van de volkswoede die anti-vaxxers treft. ‘De meerderheid mag zijn wil niet tot wet verheffen.’ Hij staat zelf niet afwijzend tegenover vaccineren, vindt daar bijbelse gronden voor en ziet geen tegenstelling tussen vertrouwen op God en het nemen van eigen verantwoordelijkheid. En dat is dan ook precies het punt. De Bijbel is niet een tekstenboek waarin wij altijd pasklare antwoorden vinden voor iedere situatie.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen