Sterven met Luther

Calvijn is Arthur Alderliesten (42) lief, maar met Luther voelt hij zich zo mogelijk nog sterker verbonden. Als adolescent maakte hij voor het eerst kennis met geschriften van de reformator uit Wittenberg, zoals ”Van de vrijheid van een christen” en ”De Babylonische gevangenschap van de kerk”. Beide boekjes grepen hem meteen. „”Van de vrijheid van een christen” lees ik elk jaar opnieuw. De diepe zeggingskracht kon ik destijds nog niet volledig doorvorsen, maar ik voelde me meegenomen in iets groots. Later ben ik Luthers preken gelezen. Nu bestudeer ik hem meer op thema. De werken van Luther moet je niet lezen, maar bestuderen. Dan ontdek je steeds nieuwe lagen.”

Door zijn deeltijdstudie theologie en ethiek aan de Theologische Universiteit Kampen kwam de inwoner van Meteren in aanraking met Luthers sermoen over de voorbereiding op het sterven. „Dat geschrift greep me aan. Ik vond het zó mooi, zó krachtig, ook qua taal. Voor het eerst las ik een werk van Luther in het oorspronkelijke Oudduits. Dan begrijp je nog beter waarom hij een woordkunstenaar wordt genoemd.”

Paradox

De inhoud raakte hem te meer door de omstandigheden in zijn gezin. „In november 2019 is onze Olivier overleden na 36 weken zwangerschap. Het was voor ons gezin een ingrijpende, maar ook een rijke tijd waarin we Gods nabijheid bijzonder hebben ervaren. Mede dankzij Luthers sermoen kreeg ik meer dan ooit oog voor de betekenis van de opstanding van Christus. Daar kun je zó veel kracht en troost uit putten.”

In zijn boekje wijdt Alderliesten een hoofdstuk aan Luthers eigen ervaringen met de dood in de nabije kring. De extraverte reformator verloor twee meisjes. Elisabeth leefde amper een jaar, Magdalena dertien jaar. „De hoge kindersterfte in die tijd maakte hun dood voor hem niet tot iets normaals. Zijn hart werd verscheurd door verdriet. Na het sterven van Magdalena wilde hij zelf ook wel heengaan. Luther was voor mij vooral een groot theoloog, om tegen op te kijken, maar toen ik dat las kwamen we naast elkaar te staan als twee verdrietige vaders.”

De vragen rond leven en dood houden de inwoner van Meteren al jaren bezig en bepaalden ook zijn loopbaan. Hij was directeur van de VBOK en richtte zich de achterliggende twee jaar bij de Stichting Vrienden van Lelie zorggroep op thema’s rond ouderenzorg, ouder-zijn en het levenseinde. Per 1 oktober treedt hij bij stichting Schreeuw om leven aan als nieuwe directeur. Sinds 1 oktober 2020 is hij projectcoördinator ethiek bij het Lindeboom Instituut. „Daar houd ik me op dit moment vooral bezig met medisch-ethische vragen rond euthanasie en voltooid leven. Mensen ervaren hun bestaan soms als zo zwaar dat ze de dood als het enige antwoord beschouwen. Tegelijk zien we in deze coronatijd dat elk risico moet worden geminimaliseerd, want stel je voor dat we door dat virus sterven. Deze paradox toont dat we maar moeilijk weten om te gaan met de dood en het lijden dat er vaak aan voorafgaat.”

Stervenspastoraat

In de middeleeuwen verschenen er geregeld ”artes moriendi”, ofwel boekjes over de kunst van het sterven. Ze waren aanvankelijk bestemd voor priesters als hulp bij het stervenspastoraat. Vanwege de hoge sterftecijfers raakten ook leken daarbij betrokken, reden om de boekjes over te zetten in de volkstaal. „Luthers sermoen past in die traditie”, constateert Alderliesten, „met onder meer dit belangrijke verschil: hij schreef het niet voor de stervensbegeleiders, maar voor de stervenden zelf. Daarmee verplaatste hij het sterven als openbaar gebeuren binnen de gemeenschap meer naar het individu. Vandaag hebben we wat dat betreft een omgekeerde beweging nodig.”

Het sermoen begint met twee praktische zaken. In de eerste plaats het eerlijk verdelen van de goederen onder de nabestaanden, om ruzie te voorkomen. In de tweede plaats het schenken van vergeving aan mensen die onrecht aandeden en vergeving verlangen van hen die onrecht werd aangedaan. „Pas daarna kun je je volgens Luther echt richten op God. Deze praktische inslag vond ik verrassend. De kernboodschap van het sermoen is dat de stervende zich niet moet bezighouden met zonde, dood en hel, waarop in de bestaande sterfboekjes de nadruk viel, maar op genade, leven en de hemel. Dat was in Luthers tijd radicaal vernieuwend. Deze benadering vloeide rechtstreeks voort uit zijn ontdekking van de rechtvaardiging door het geloof alleen. Het zicht daarop heeft ook gevolgen voor het denken over en het omgaan met de dood. Die typeert Luther voor de christen als een slaap. Op de grafsteen van zijn eerste overleden dochtertje liet hij de tekst zetten: „Hier slaapt M. Luthers dochter Elisabeth.” Met het Bijbelse beeld van de slaap wordt het monstergevoel dat aan de dood kleeft weggenomen. Luther bedoelt in zijn geschrift de stervende vooral te bemoedigen. Reformatorische stervenskunst is gericht op troost.”

Levend geloof

Voorwaarde voor deze stervenspraktijk is een levend geloof in Christus, erkent Alderliesten. „Dat maakt het lastig om het sermoen actueel te maken voor de samenleving van nu. Je gunt ieder een lutherse stervenspraktijk, maar die vraagt om een christologisch leven, vanuit Gods genade. Daarom heeft dit boekje in de eerste plaats iets te zeggen voor de kerk als het lichaam van Christus.”

Bij het sterven mag de christen volgens Luther ervan overtuigd zijn dat de ogen van God, van Christus, de engelen en de heiligen in de hemel en op aarde op hem gericht zijn. Ook dat was voor Alderliesten een treffende en troostrijke gedachte. „Door het overlijden van Olivier is de band tussen de strijdende en de triomferende kerk veel meer een realiteit voor me geworden. Elke zondagmiddag gaan we als gezin naar zijn graf; op eerste paasdag ga ik alleen, vroeg in de morgen. Niet om de Levende bij de doden te zoeken, maar ik voel me daar heel dicht bij de essentie van het paasevangelie. Christus heeft de dood overwonnen.”

Een deel van het sermoen is gewijd aan de betekenis van de sacramenten in de stervensfase, met name biecht, eucharistie en laatste oliesel. Voor een hedendaagse gereformeerde christen wat bevreemdend. „Na het schrijven van dit sermoen heeft Luthers theologische visie op de sacramenten nog een ontwikkeling doorgemaakt, maar zijn benadering was voor die tijd, 1519, al zeer opvallend, bijna revolutionair. Hij onderstreept dat het uiteindelijk niet om de tekenen gaat, maar om het geloof in Christus, naar Wie de sacramenten verwijzen. In de context van zijn tijd verkleinde hij de betekenis van de sacramenten. Destijds was de gedachte dat het ontvangen van het sacrament noodzakelijk is voor een zalig sterven.”

Taak

Vandaag is een omgekeerde beweging wenselijk, vindt Alderliesten. „Het is mijns inziens on-Bijbels als ouderen die niet meer naar de kerk kunnen, zijn uitgesloten van het heilig avondmaal. Het vieren daarvan met bejaarden en stervenden, als voorsmaak van wat komt, is heel betekenisvol. Diep ontroerend vind ik het verhaal dat Dietrich Bonhoeffer op een dag hoort dat iemand in de cel tegenover die van hem wordt gegooid. Het blijkt zijn zwager Hans von Dohnányi te zijn, uitgemergeld en kapotgeslagen door de nazi’s. Op een gegeven moment gaat het alarm af en worden de celdeuren geopend. Op de gang van de gevangenis viert Bonhoeffer dan samen met zijn zwager het avondmaal, met wat water en een paar broodkorsten. Als het goed is, staat dit sacrament midden in het dagelijkse leven, met de rauwe kanten daarvan. Christus komt tot de mens in zijn misère.”

Een belangrijke lijn in het boekje van Luther is voor Alderliesten dat de kerk een taak heeft in de levensavond van mensen. „De hedendaagse doodswens komt vaak voort uit eenzaamheid of anderen niet tot last willen zijn. Het bestaan van verzorgingshuizen is in zichzelf al een aanklacht tegen onze geïndividualiseerde samenleving, een individualisering waarin christenen zijn meegegaan. De gemeenschap gaat letterlijk kapot aan het individualisme en de autonomie- en maakbaarheidsgedachte. Laat de christelijke gemeente een geloofsgemeenschap zijn waarin we afhankelijkheid leren en anderen tot last mogen zijn.”

Met enige aarzeling maakte hij in zijn boekje ook een kanttekening bij het fenomeen hospice. „Palliatieve zorg en hospices zijn een zegen, maar gaat er niet iets fout als we ze als het enige alternatief voor euthanasie propageren? Dan kan een hospice onbedoeld een instelling worden waarmee de dood verborgen, op afstand wordt gehouden. Ik vrees dat ook wij het moeilijk zijn gaan vinden om het verval van de mens onder ogen te zien. De kerkelijke gemeenschap behoort zorg te dragen voor de stervenden, liefst binnen de familiekring. Dat zou veel meer moeten gebeuren dan nu het geval is.”

Voorbereiding

De voorbereiding op het sterven dient volgens Luther plaats te vinden in het volle leven. Hij verwoordde die overtuiging dichterlijk in zijn gezang ”Midden in het leven zijn we door de dood omvangen”, geschreven na het overlijden van een goede vriend door een tragisch ongeval. „Echt luthers mondt het lied uit in een lofzang op Christus en Zijn verzoenend bloed. In het geloof is de christen in de dood door het leven omvangen.”

Als het aan Alderliesten ligt, wordt er in prediking, pastoraat en catechese meer aandacht aan dit onderwerp besteed. „Een belangrijke les is: neem de tijd om te sterven en grijp niet krampachtig naar het allerlaatste medische middel, waardoor je vergeet bewust afscheid te nemen van je geliefden en je voor te bereiden op de ontmoeting met God.”

Een van de mooiste delen uit Luthers sermoen is voor Alderliesten de vergelijking die de reformator maakt tussen de bange gang van een kind naar deze wereld door het nauwe baringskanaal en de gang van een christen door de enge poort van de dood naar de hemelse heerlijkheid. „Luther schrijft in dit verband: „Daarom heet het sterven van de heiligen een nieuwe geboorte. Hun feest noemt men in het Latijn natale, wat betekent: geboortedag.” Voor onze Olivier vielen beide baringskanalen samen. Hij volgde de kortste route naar zijn bestemming: eeuwige lofprijzing in de nabijheid van onze goede God.”

N.a.v. ”Stervenskunst bij Luther. Luthers visie op leven, dood en sterven als antwoord op voltooid leven”, door Arthur Alderliesten; uitg. De Banier; € 11,95.

„Je gunt ieder een lutherse stervenspraktijk”

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen