Op reis met Kuyper

‘In Roemenië en Rusland was hij groots ontvangen en met egards behandeld. Steeds stond men hem op te wachten, vaak werd hem een tolk en gids toegevoegd, met een rijtuig, en werd hij uitgenodigd voor rondleidingen en diners. ‘En zo gaat ’t al door. Het is om klein onder te worden,’ schreef hij aan dochter Jo. Klein werd hij er natuurlijk niet onder, maar toch was hij wel onder de indruk van zo veel gastvrijheid. Over het anoniem willen reizen had hij het na Rusland niet meer. Dat hij herkend werd was drie maanden na zijn aftreden als minister-president geen probleem meer.’
Abraham Kuyper − over hem gaat dit citaat − had in 1905 de verkiezingen verloren. Hij verliet Nederland om een reis van negen maanden te gaan maken in zestien landen rondom de Middellandse Zee, per trein, boot of koets en soms te paard. Incognito reizen was hem niet beschoren, ook niet toen hij een snor had laten groeien. Intussen voelde hij zich als ‘een ster on tour’. Hij was te gast bij koningen en andere hoogheden.

BOEK
Kuyper legde zijn reis vast in een tweedelig werk van meer dan duizend pagina’s: Om de oude wereldzee. Harinck, hoogleraar geschiedenis aan de VU, is hem recent op die reis gevolgd en heeft zijn bevindingen, vaak gerelateerd aan wat Kuyper zelf schreef, ook vastgelegd in een boek: Aan het roer staat het hart. Niet het intellect maar het hart staat aan het roer in het mensenleven, had Kuyper gezegd. Behalve een boek leverde Harincks reis de achtdelige IKON-documentaire ‘Om de oude wereldzee’ op.
Ik pak drie momenten uit het boeiende reisverslag van Harinck.

ODESSA
Na Duitsland en Roemenië komt Kuyper in Oekraïne en Rusland. Daar bezoekt hij Odessa, dat later de erenaam ‘heldenstad’ verkreeg, vanwege het krachtige verweer in de Tweede Wereldoorlog tegen de nationaalsocialistische legers. In Kuypers dagen woonden er 150.000 Joden, terwijl er toen in heel Palestina nog slechts 80.000 woonden. Hij bezocht er Joodse scholen en vanwege zijn beheersing van het Hebreeuws won hij hun vertrouwen. Maar ook de Russen vielen bij Kuyper in de smaak, terwijl het antisemitisme er sterk was.
Direct na zijn vertrek uit Odessa brak de pogrom uit. Schattingen variëren van 400 tot 2500 vermoorde Joden. Hoewel deze pogrom wereldwijd ontzetting teweegbracht en hoewel Kuyper de pogroms in Rusland een gruwel achtte, zweeg hij over deze pogrom, ‘die hij met eigen ogen had zien ontstaan’. Wat betreft de pogrom in Odessa nam hij het op voor de Russische bestuurders en keerde hij zich tegen de tendentieuze berichtgeving in het Westen. Hij nam zijn gastheer Dimitri Neidhart, de gouverneur van de stad, − een ‘felle antisemiet’, volgens de Amerikaanse historicus David Weinberg − in bescherming. Hier sloeg Kuyper de plank mis, zegt Harinck, hoewel hij de christenen opriep zich tegen de Jodenhaat te keren.
De Joden moesten volgens Kuyper ook wel hun eigenheid bewaren: ‘een providentieel wonder voor wie gelooft, een onoplosbaar raadsel voor wie ze verwerpt’. Niet assimileren dus. Tijdens de Holocaust werden overigens honderdduizend Joden uit Odessa omgebracht.

ISLAM
Kuyper wordt tijdens zijn reizen uiteraard geconfronteerd met de islam. Binnen jodendom, christendom en islam maakt hij geen onderscheid tussen stromingen. Zo spreekt hij ook over dé islam, die, zegt hij overigens, ‘hoe hoog ook als religie bedoeld, het zwaard wet tegen de ongelovigen’. Maar toen hij hen vanaf de balustrade van de Aya Sofia zag bidden tijdens het vrijdaggebed was hij getroffen: ‘er heerste na elk gebed een plechtige stilte…’ De religieuze scheidslijnen in de wereld ziet Kuyper vooral tussen de monotheïstische godsdiensten (jodendom, christendom en islam) en polytheïstische godsdiensten of religies ‘die God vermoeden in alle dingen van de werkelijkheid’. De islam, gekenmerkt door ‘de regels voor aanbidding van de Enige’, ziet Kuyper zelfs als bondgenoot van het christendom. En dan te bedenken dat hij op eigen bodem met zijn Doleantie een deel van de christenheid prijs gaf aan ‘Jan Rap en zijn maat’. Hij vreesde overigens wel vroeg of laat ‘een algemene verwakkering van de islam in zijn strijd tegen de christenen’. Maar hij zette de deuren van de VU ook open voor moslims en Joden, zegt Harinck.
Al met al vind ik de visie van Kuyper op de islam diffuus en verwarrend. Internationaal liet Kuyper het kennelijk breder hangen dan nationaal. Dat gold trouwens ook met betrekking tot zijn zicht op historische kerken in het Midden- Oosten.

ISRAËL
En dan Israël. ‘Zielenweelde in Palestina’ kopt de eerste paragraaf. Kuyper komt er binnen bij het meer van Galilea, waar ook Jezus ooit vertoefde. ‘Denk u Hem weg, en het meer van Genezaret verliest elke bekoring; laat zijn heilige gestalte hier voor uw verbeelding oprijzen, en opeens tintelt alles om u heen in een gloed, als geen meer in Italië of Zwitserland ooit vonken kan.’ Hij beleefde er ‘het goddelijk mysterie’, zoals ook verder in het ‘Heilige Land’.
De aliya (de grote trek naar Israël) was al door Theodor Herzl op gang gekomen. Kuyper begreep niet dat er niet meer Joden naar die plek trokken. Ik citeer nu letterlijk: ‘Waar steeds meer blijkt, dat de christelijke missie hier op rotsen ploegt, en andere nationaliteiten niet aan immigratie naar Palestina denken, zal van de joden de herleving van Palestina moeten komen, of ze komt niet. De inlandse mohammedaanse bevolking weet zich niet tot hoger bestaansniveau op te werken. (...) Gelukte het ooit aan de zionisten in Palestina een joodse vrijstaat te stichten, die drie miljoen joden herbergde, dan zouden de andere acht miljoen ‘joden in de verstrooiing’ toch hun eenheid met deze joodse staat sterk gevoelen en ongetwijfeld door vorstelijke schenkingen de bloei van deze staat verhogen.’
Kuypers (gereserveerde) overtuiging is bevestigd, zegt Harinck. ‘Antisemitisme is de impuls voor het zionisme geworden en het zijn de Joden die iets van Palestina hebben gemaakt.’ De reserve van Kuyper is in 1948 gelogenstraft, zegt Harinck. Als er echter christenen zijn die in dit alles vervulling van bijbelse profetie zien, zegt Harinck: ‘Ik zie dat anders.’ Laat ik hier volstaan tegen hem te zeggen: ‘Ik zie dat anders.’ Wel geeft Harinck een eerlijke, tweezijdige belichting van het conflict dat zich binnen de grenzen van Israël voltrekt.

OLIJFTAK
Het boek van Harinck is ook gelardeerd met curiosa. Kuyper heeft ooit bij de opening van de VU in 1880, waarbij wijn werd geschonken, gezegd dat men kloeke calvinisten niet kweekt ‘bij de chocoladeketel en de water- en melkkaraf’. Maar toen hij op Russische bodem bij de lunch met wodka kennismaakte, viel hem dat toch niet mee.
Kuyper vierde op 29 oktober zijn verjaardag op de Krim. Pas maanden later ontving hij de felicitatiepost uit Nederland. Een eenzame verjaardag.
Vanwege zijn ‘interesse in geld’ noemde Alexander F. de Savornin Lohman hem ooit ‘neerbuigend’ een moneymaker. Maar eenmaal minister af, moest hij tijdens zijn reis toch op de kleintjes letten. Ten slotte: Kuyper nam uit de Hof van Gethsémané een grote olijftak mee voor koningin Wilhelmina. Als ‘een attent gebaar’, zegt Harinck, vanwege hun beider band met Jezus als verlosser? Of, vanwege hun ‘ingewikkelde verhouding’, een Judaskus?

N.a.v. George Harinck, ‘Aan het roer staat het hart. Reis om de oude wereldzee in het voetspoor van Abraham Kuyper’, uitg. Bert Bakker, Prometheus, Amsterdam; 269 blz.; € 19,95.

Dr.ir. J. van der Graaf uit Huizen is voormalig algemeen secretaris van de Gereformeerde Bond.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen