De Nijkerkse beweging

In 1749 en de jaren daarop gebeurden in Nijkerk op de Veluwe wonderlijke dingen. Op zondag 16 november preekte in de Grote Kerk een van de beide plaatselijke predikanten, ds. Gerardus Kuypers, over de woorden: 'Is er een handvol koren in het land op de hoogte der bergen, de vrucht daarvan zal ruisen als de Libanon' (Psalm 72: 16). Onder de prediking barstte een aantal kerkgangers in tranen uit, sommigen van hen konden na afloop van de dienst nauwelijks opstaan. Dat was het begin van nog veel meer gebeurtenissen in de kerk van Nijkerk en in het stadje Nijkerk zelf, die wel aangeduid worden met 'de Nijkerkse beroeringen'.

Opwekking - Beroeringen
Over wat er precies gebeurde, de gevolgen daarvan en hoe wij het een en ander hebben te beoordelen, schreef drs. Fekkes een boek, dat een uitwerking is van zijn doctoraalscriptie theologie. Het is een bijzonder interessant en helder boek geworden van wat er in Nijkerk plaatsvond. Drs. Fekkes kiest om twee redenen voor het woord 'opwekking'. In de eerste plaats omdat er in korte tijd grote aantallen mensen tot bekering kwamen. Wat is het anders dan een opwekking als mensen zich uit een dode orthodoxie en verstarring, zoals drs. Fekkes schrijft, bekeren tot God? De tweede reden is, dat er, naar drs. Fekkes aantoont, een parallel loopt tussen de gebeurtenissen in Nijkerk en wat enkele jaren eerder (1742) plaatsvond in Schotland en de 'Schotse opwekking' genoemd wordt. Daarnaast gebruikt drs. Fekkes ook het woord 'beroeringen', waarmee hij doelt op excessen die zowel in de kerk van Nijkerk als in het stadje plaatsvonden. Het woord 'opwekking' duidt op het positieve van wat er gebeurde, en dat overheerst in zijn boek, het woord 'beroeringen' duidt op de negatieve verschijnselen, waarmee de opwekking gepaard ging.

Wat er gebeurde
Wat op 16 november 1749 in de Grote Kerk gebeurde, was nog maar een begin. Een enkele week daarvóór, in de dienst waarin de andere predikant van Nijkerk, ds. Roldanus, voorging, was het al voorgekomen dat een vrouw hard begon te roepen en met veel gejammer tot de Heere begon te bidden. Maar daarna gebeurde er nog veel meer. Ds. Kuypers spreekt van gekerm, geschrei en gejammer over de zonde tijdens de diensten. Sommigen moesten zelfs de kerk uitgedragen worden. En het gebeurde met ouderen (tot 90 jaar) en jongeren. Ds. Kuypers spreekt van kinderen van 7 en 12 jaar, onder wie zijn eigen dochters Sara en Hanna. De beroeringen zetten zich voort in de huizen, tijdens 'oefeningen' (conventikels), die er plaatsvonden, maar ook daarna in de gezinnen. Bijna dagelijks stroomde ook de pastorie vol mensen, die wilden dat ds. Kuypers met hen bad. Een van de plaatselijke herbergiers (er waren vele herbergen in Nijkerk) kwam tot bekering en stelde zijn herberg ter beschikking voor godsdienstoefeningen. Ook daar kwamen de 'beroeringen' voor. Velen beweenden hun zonden en kwamen tot bekering. Het is niet overdreven om te zeggen dat heel Nijkerk in beroering was.

Andere plaatsen
Het vuur sloeg over naar andere plaatsen: Putten, Barneveld, Lunteren, Nunspeet, Soest, waar zich, zij het in mindere mate, dezelfde verschijnselen voordeden. Drs. Fekkes noemt grofweg vier streken in ons land waar de opwekkingen zich concentreerden: de Veluwe, de Alblasserwaard, de Achterhoek en Drenthe. In Aalten en Werkendam gingen de opwekkingen gepaard met visioenen. Eerder had overluid roepen en ander emotioneel gedrag tijdens de kerkdienst zich in Amsterdam voorgedaan toen ds. Kuypers daar hulppredikant was. Na 1752 zijn de verschijnselen er niet meer. Drs. Fekkes geeft daar geen verklaring voor. Ook lees ik niet dat de verschijnselen zich hebben voorgedaan in Winschoten of Scheemda, waar ds. Kuypers na Nijkerk (in Winschoten vanaf 1759, in Scheemda vanaf november 1760) predikant was.

Oorzaak?
Waar komen de 'beroeringen'" vandaan? Dat is minder makkelijk te beoordelen. Drs. Fekkes wijdt een heel hoofdstuk aan de economische en sociale omstandigheden in Nijkerk. De kloof rijk-arm was in Nijkerk groot, er was grote werkloosheid en er waren vele armlastigen. De woonsituatie in het overbevolkte Nijkerk was zeer slecht. Dat alles kan een emotionele geladenheid betekenen die vroeg of laat tot een uitbarsting moest komen. Vooral wijst drs. Fekkes op het dorre geestelijke klimaat in Nijkerk: aan de ene kant wilde men een degelijk orthodoxe prediking, aan de andere kant waren velen (ook kerkenraadsleden) na de kerkdienst in de herberg of op de kolfbaan te vinden en heerste er grote onzedelijkheid. Nijkerk had een ontdekkende prediking nodig en die brachten de beide predikanten Rolandus en Kuypers. Ds. Kuypers deed dat echter kennelijk met meer dynamiek, waardoor mensen sterk emotioneel geraakt werden.

Ooggetuigen
Velen uit het land, die van het gebeurde in Nijkerk hoorden, kwamen, óf uit nieuwsgierigheid, óf uit honger naar het Woord, naar Nijkerk. Ze hebben ongetwijfeld met een staanplaats in de Grote Kerk genoegen moeten nemen, want er is sprake van soms 2500 mensen in de kerk (die nu 1060 zitplaatsen telt). Uit brieven van hen, die de gebeurtenissen hebben meegemaakt, blijken positieve reacties, zoals 'dat wij veel reden hebben om God te danken over de bijzondere genadebediening van de Heilige Geest' en: 'Ik wens dat de Heere het als Zijn werk tot Zijn eer kroont en bevestigt, en dat Hij door heel Nederland trekt en Zijn kerk uitbreidt'.

Tegenkanting
Er zijn echter ook tegenstanders, die niets van de Nijkerkse opwekking moeten hebben. Een van hen was ds. Theodorus van der Groe, die verschrikt uitriep: 'Wat zullen we toch zeggen van die troon des satans, die nu midden in onze kerk is opgericht? Wat is toch dat wilde en woeste geravot, die stuiptrekking, die vreselijke godsdienstverstoring en beroering anders dan een heilloos werk van de satan? ' (Reform. Dagblad, 11 november 1999; ik kon niet achterhalen waar Van der Groe dit zegt, H.V.).
Ook aan de tegenstand wijdt drs. Fekkes een hoofdstuk. De grootste tegenstand kwam van Kuypers' vroegere hoogleraar prof. van der Honert. Kuypers wordt door hem beschuldigd van geestdrijverij en dweperij. In twee geschriften verdedigt Kuypers zich hiertegen: 'Apologie' en 'Getrouw verhaal der zaken, sinds enige tijd voorgevallen in de Hervormde Gemeente te Nieuwkerk op de Veluwe', welk laatste werk door drs. Fekkes in zijn boek is opgenomen.

Beroerten of opwekking?
We mogen drs. Fekkes dankbaar zijn voor zijn heldere studie. De beweging in Nijkerk wordt door hem in grote lijnen positief beoordeeld. Vandaar de titel van zijn boek 'Een lichtbaken op de Veluwe'. Misschien is de beoordeling soms te positief. Verschillende malen maakt hij de vergelijking met het Pinksterfeest in Jeruzalem. Daar heb ik een beetje moeite mee. Het Pinksterfeest was eenmalig en niet herhaalbaar. Drs. Fekkes zal dat zelf ook beamen. Bovendien is het spreken in andere talen in Handelingen 2 wat anders dan wat zich in Nijkerk voordeed. Door anderen is reeds opgemerkt, dat de auteur de fundamentele studie van dr. C. Huisman over de Nijkerkse beroeringen helaas niet heeft verwerkt.
De vraag kwam bij mij op of we, met onderstreping van wat God gaf in de krachtige werking van Zijn Geest in Nijkerk, als we de verschijnselen zien, toch niet moeten denken aan een psychologische verklaring. Waar is werkelijk sprake van het werk van de Heilige Geest en waar sprake van menselijke geest en eventueel van menselijk vlees? Zo moest ik denken aan het huilen, beven en vallen op de grond ('vallen in de Geest') dat bijvoorbeeld in de gemeente van John Wimber (Californië) voorkomt en dat ook naar ons land overwaaide. Zou drs. Fekkes een lijn van de Nijkerkse beweging naar de gemeenten van John Wimber durven trekken? En, maar dat is van een heel andere orde, kwamen (en komen) verschijnselen als in Nijkerk ook niet bij Jomanda voor? Hoe ver kunnen emotionele uitingen van mensen gaan en met welke maatstaf hebben we die te beoordelen?
In de tweede plaats: het viel mij op dat drs. Fekkes de verschijnselen in Nijkerk vooral ziet in samenhang met overtuiging van zonde. Dat is een wezenlijk werk van de Heilige Geest. Kunnen de verschijnselen zich ook voordoen bij het dóórbrekende werk van de Heilige Geest, waarbij ik bijvoorbeeld denk aan het spreken in tongen, waarover Paulus spreekt in 1 Korinthe 12 en 14 en waarvan ook in andere gedeelten van de Schrift sprake is? Naar mijn gedachten is het spreken in tongen ook een menselijk-emotionele reactie, dat in zijn zuiverste vorm van de Heilige Geest kan zijn. Als ik eerlijk ben, vind ik spreken in tongen meer een bijbels gegeven dan verschillende 'beroerten' in de Nijkerkse beweging.

Nieuwe opwekking?
Er zou van dit boek nog veel meer te zeggen zijn. Voor de geïnteresseerde lezer, in Nijkerk en daarbuiten: neem en lees. Het boek is mooi uitgegeven met verschillende foto's en illustraties.
We mogen ook voor onze tijd uitzien naar een opwekking, krachtiger zelfs dan in Nijkerk. Een opwekking is niet te maken. Maar is de Heilige Geest ook nu niet machtig? Eerlijk gezegd zie ik echter liever uit naar een opwekking zonder de buitensporige verschijnselen die zich in Nijkerk voordeden. Belangrijker dan de emotionele uitingen is het werk van de Geest Zelf, in overtuiging van zonde, gerechtigheid en oordeel, in het leiden van zondaren tot Christus, in heiliging en vernieuwing van levens, en in de vrucht van de Geest: liefde, blijdschap, vrede, lankmoedigheid, goedertierenheid, goedheid, geloof, zachtmoedigheid, matigheid (Gal. 5: 22).

* Drs. J. Fekkes, Nieuwkerk, een lichtbaken op de Veluwe. Een historische beschrijving de 'Nijkerkse opwekking' in 1749, uitg. Groen, Heerenveen, 168 blz., ƒ 29,50.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen