Vergeten Godswerk

De belangstelling voor de geschiedenis van het Scandinavische protestantisme ontstond bij ds. J.R. Volk door een oom in Zweden. Als kind ging hij er soms logeren. „Hij had een huishoudelijke hulp die qua uiterlijk zo in de gereformeerde gezindte zou passen. Ze behoorde tot de Lutherse staatskerk, maar bezocht doordeweeks gezelschappen.” In Veenendaal kreeg de hervormdgereformeerde predikant van een ouderling een boek over het leven en werk van de Zweedse opwekkingsprediker Lars Levi Laestadius. Daardoor werd zijn belangstelling voor de kerkhistorie van Scandinavië opnieuw geprikkeld. „Als predikant in Katwijk kwam ik in contact met een vrouw die een Noorse moeder had, afkomstig uit een geslacht van laestadianen. Via haar kwamen we in contact met Amerikaanse laestadianen, van oorsprong Finnen, die in Brussel werkten. Oprecht gelovige, godvrezende mensen.

Ze nodigden ons uit om een bijeenkomst van laestadianen in België bij te wonen. Dat hebben we gedaan. Spreker was een Finse lekenvoorganger, die zittend preekte. Het was een aangrijpende samenkomst. De prediking was voluit bijbels, en zeer doorleefd. Als die man over de persoon en het werk van Christus sprak, liepen de tranen over zijn gezicht. Later zijn we nog een keer naar een bijeenkomst in de buurt van Keulen geweest. Daar werd ook het Avondmaal bediend, door een lutherse predikant die zich verbonden voelde met de laestadianen. Daarvan zijn er naar schatting wereldwijd nog zo’n 300.000.”

Taalbarrière
In prediking en levensstijl vertonen de laestadianen overeenkomst met het behoudende deel van de Vergadering van Gelovigen. „Het gaat er in hun samenkomsten heel sober aan toe. Zelfs een stropdas wordt als wereldse opsmuk gezien. De vrou- wen dragen een hoofddoek, er wordt gezongen zonder orgel. Een verschil met de Vergadering van Gelovigen is dat de laestadianen nooit hebben willen breken met de Lutherse Kerk.” De geringe aandacht onder refor- matorische christenen in Nederland voor de rijke kerkhistorie van Scandinavië verklaart de emeritus-predikant uit de taalbarrière. „Zweeds kun je nog enigszins volgen, van het Fins is voor ons werkelijk niets te maken. Bovendien is er weinig van de Scandinavische piëtisten en hun geeste- lijke nazaten in het Engels en Duits overgezet. Laat staan in het Nederlands. Zelf heb ik wel een Engelstalige bundel preken van Laestadius en een paar preken in het Duits. Van hem is relatief veel vertaald, omdat in de bijeenkomsten van de laestadi- anen eerst een preek van Laestadius wordt gelezen. Pas daarna komen hedendaagse voorgangers aan bod. Er is een zekere overeenkomst met dominee Paauwe. Daar heb ik een paar bandjes van. Hoe je het wendt of keert, naar Paauwe moést je luisteren. Het was een geweldige persoonlijkheid. Dat is Laestadius ook geweest, je voelt dat al aan als je zijn preken leest. Een Amerikaanse levensbeschrijving kreeg de titel: ‘The great prophet’, de grote profeet. Anders dan Paauwe had Laestadius wel een opvolger, die ook als zodanig werd geacccepeerd: Juhani Raattamaa.”

Volksbeweging
Het piëtisme kwam de Noord-Eu- ropese landen binnen vanuit Duitsland. „Er lopen duidelijke lijnen van bekende piëtisten als Francke en Spener naar Scandinavië. In Denemarken werden de boeken van Johann Arndt vertaald en gelezen, met name ‘Das wahre Christentum’. Ook de invloed van Von Zinzendorf, de geestelijke vader van de Hernhutters, reikte tot in Zweden en Denemarken.” Net als in Duitsland was de Lutherse Kerk in Scandinavië de staatskerk. Het piëtisme bloeide vooral in de gezelschappen, waar preken werden gelezen. „Maar in meerdere perioden had het Scandinavische piëtisme ook in de kerk grote invloed. Het was vooral de hoge adel die het piëtisme omarmde, in Denemarken zelfs het koninklijk huis.” De belangstelling van ds. Volk gaat vooral uit naar de piëtistische predikers in de 19e eeuw, de eeuw van afscheiding en reveil in West-Europa. Verbindingen met voorman- nen uit de opwekkingsbeweging in Engeland, Nederland en Zwitserland heeft hij tot nu toe niet ontdekt. „Het Scandinavische reveil stond sterk op zichzelf. Opvallend is de plaats die lekenpredikers daarin hadden. Laestadius was een van de weinige intellectuelen. Behalve theoloog was hij een beroemd botanicus. Anders dan een eeuw eerder was de 19e-eeuwse opwekking in Scandinavië vooral een volksbeweging. Dat leidde ook tot uitwassen, met allerlei vormen van extase. In Finland kreeg Paavo Ruotsalainen daarmee te maken. Door hem is de opwekking in rustiger banen geleid. Ook Laestadius corrigeerde lekenpredikers die de extase eerder voedden dan afremden. Hij was voldoende lutheraan om zich te houden aan het Woord.”

Opstand
Momenteel probeert de Haagse emeritus-predikant informatie te verzamelen over de historie van Kautokeino, gelegen in het gebied van de Lappen in het noorden van Noorwegen. „In 1852 is daar een opstand tegen de overheid geweest, die de Lappen als derderangs burgers beschouwde. Een van de leidinggevende fi guren was Aslak Jacobsen Haetta. Zijn jongere broer Lars, die tegen zijn wil werd meegenomen in de strijd, is vastgezet in een gevangenis in het zuiden van Noorwegen. Daar begon de prediking van Laestadius betekenis voor hem te krijgen. Met een medegevangene is hij de Bijbel in de taal van de Lappen gaan vertalen. Het valt overigens niet mee om meer gegevens over Haetta boven water te krijgen. Op internet kom ik zijn naam alleen op Noorse sites tegen.” Over de Zweedse opwekkingsprediker Carl Olof Rosenius is het meeste te vinden. Van hem bezit ds. Volk meerdere vertaalde prekenbundels en een tweedelige verklaring van de brief van Paulus aan de Romeinen. „Door behoudende lutheranen in Duitsland worden deze boeken nog steeds gelezen. Zou je de preken in het Nederlands vertalen, dan kon je ze zonder problemen in leesdiensten binnen de gereformeerde gezindte gebruiken. Ze zijn gedegen en bevindelijk.” Inhoudelijk voelt de emeritus-predikant zich het meest verbonden met Laestadius. „Dat heeft ook te maken met onze contacten met laestadianen. En zijn persoon spreekt me aan. Als ik in die tijd had geleefd, had ik er heel wat voor over gehad om bij Laestadius te kunnen kerken. In zijn prediking heeft hij iets van Kohlbrugge. Heel radicaal tekent hij de kloof tussen zonde en genade en het onderscheid tussen wet en Evangelie. Hij haalde de ploeg van de wet er diep door, om de Lappen te overtuigen van hun zonden, en hun hart ontvankelijk te maken voor het zaad van het Evangelie. Vooral de drankzucht geselde hij. Later kreeg zijn prediking een lieflijker karakter.”

Hollanders
Het bestuderen van de Scandinavische opwekkingen bevestigde de Nederlandse predikant in zijn overtuiging dat het wezen van Gods werk overal ter wereld gelijk is. Tegelijk leerde hij uiterlijke verschillen te relativeren. „De laestadianen met wie wij contact hadden, wilden ook mijn prediking wel eens horen. Op een zondagmorgen had ik ze in Katwijk onder mijn gehoor. Na de dienst hebben we nog wat nagepraat. Met de inhoud van de preek waren ze het hartelijk eens. Het psalmgezang vonden ze heel mooi, maar ze betreurden het dat we daarnaast geen hymns zongen. Mijn vrouw nodigde hen uit voor de maaltijd. Daar hadden ze helaas geen tijd voor. Ze moesten naar Schiphol. Die avond was er een grote bijeenkomst in Karesuando, in Noord-Zweden, de plaats waar Laestadius lange tijd predikant was. Tien jaar eerder had ik dat niet kunnen rijmen met het christen-zijn. Zelf zou ik het nog steeds niet kunnen, maar door het contact met deze mensen kijk ik er nu wel anders tegenaan. Omgekeerd verbazen zij zich over zaken die onder ons volkomen gebruikelijk zijn. Zo gebruiken de laestadianen absoluut geen alcohol. Dat is echt uit den boze. Overigens konden het in een ander opzicht Hollanders zijn, want je hebt verschillende soorten laestadianen.” Het snelle verval van het orthodoxe protestantisme in het Scandinavië van de 20e eeuw verklaart ds. Volk vooral uit de welvaart. „Het zijn bijzonder rijke landen geworden. Toen ik als kind in Zweden kwam, stond ik al versteld van de welvaart. Met alle gevolgen van dien. Wat we nu hier zien gebeuren, vond daar al eerder plaats. Het materialisme is dodelijk voor het geestelijk leven. Maar tot de dag van vandaag zijn er in heel Scandinavië ook nog mensen die bij de Bijbel begeren te leven.”

 

Scandinavisch piëtisme

Niet alleen het gereformeerde piëtisme had grote invloed, met name in Engeland, Schotland en Nederland. Ook het lutherse piëtisme trok diepe sporen. Vooral in Duitsland en Scandinavië. Toonaangevend in Zweden was de voormalige offi cier Curt Friedrich von Wreech, die contacten onderhield met August Hermann Francke in het Duitse Halle, centrum van het piëtisme. De lutherse geestelijkheid binnen de Zweedse staatskerk zag in de vorming van gezelschappen een begin van kerkafbraak, en verbood de conventikels. Met beperkt succes. In de negentiende eeuw verrichte de begaafde piëtistisch gezinde prediker Lars Levi Laestadius (1800- 1861) zijn zegenrijke arbeid onder de Lappen in Noord- Zweden. Tot vandaag zijn daar en elders gemeenschappen van laestadianen te vinden. Carl Olof Rosenius (1816-1868) werd, mede door zijn veelgelezen maandblad De Piëtist, gebruikt voor een opwekking in het midden en zuiden van Zweden. Aan de westkust had de piëtistische prediker Henric Schartau (1757-1825) grote invloed. In de negentiende eeuw ontstonden ook de evangelische zendingsgenootschappen van Zweden. Daaruit kwamen meerdere vrije kerken voort. In Denemarken zette het piëtisme in de 18e eeuw een sterk stempel op de Lutherse Kerk. Een eeuw later had daar opnieuw een opwekking plaats. Nu via de in 1862 opgerichte Indre Mission, een volksbeweging die zich inzette voor een reformatie van de Lutherse Kerk. In het hele land verrezen Indre-Missionshuizen, waar doordeweeks samenkomsten werden gehouden. Meestal geleid door lekenpredikers. In een later stadium sloten ook predikanten zich bij de beweging aan. Behalve de Missionshuizen werden enkele tientallen vrije christelijke scholen gesticht.

Opwekking
In Noorwegen, destijds onderdeel van Denemarken, verwierf de boerenzoon Hans Nielsen Hauge (1771-1824) grote bekendheid. Vanaf zijn bekering doorkruiste hij het land, te voet, per schip en op ski’s, om waar het maar mogelijk was de bijbelse boodschap van wet en Evangelie te laten horen. Keer op keer werd hij gearresteerd, vanwege overtreding van de Conventikel Wet uit 1741, maar hij liet zich niet weerhouden van zijn roeping. Niet alleen door zijn prediking, ook door zijn geschriften en de door hem samengestelde liederenbundel verbreidde hij het piëtistische gedachtegoed. Hoewel hij afscheiding van de lutherse volkskerk afwees, kwam uit zijn bediening de Vrije Lutherse Kerk voort. Ook in Finland wortelde het piëtisme diep. Voorman van de Finse opwekking in de 19e eeuw was Paavo Ruotsalainen (1777-1852), net als Hauge een lekenprediker. Van grote betekenis was voor hem het lezen van de vertaling van het boek ‘Honingdruppels uit de Rotssteen’, geschreven door de puritein Thomas Wilcox. Naast het boerenwerk waarmee hij in zijn levensonderhoud voorzag, trok hij heel Finland door. Meerdere geordende predikanten steunden hem, en raakten daardoor betrokken in processen tegen de piëtistische volksprediker. In de 20e eeuw sloeg in Scandinavië de secularisatie keihard toe. Toch is de invloed van het piëtisme er nog niet geheel uitgewist. Met name Finland kent forse gemeenten waar tot vandaag een bevindelijke prediking wordt gebracht. In Noorwegen bleef de erfenis van het piëtisme onder meer bewaard door de geschriften van de godvruchtige hoogleraar Ole Hallesby (1879-1961). Diens boeken ‘Waarom ik een christen ben’ en ‘Het gebed’ worden tot vandaag gelezen, in Noorwegen en ver daarbuiten.

Voor meer informatie:
‘Piëtisten in Scandinavië’, door ds. J.R. Volk; uitg. Om Sions Wil, Gouda; 85 blz.; € 8,50.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen