Smokkelen was nergens eenvoudiger dan in Baarle

Baarle is het enige gebied in Nederland waar nog enclaves bestaan: deeltjes van een land die aan alle kanten door buitenlands grondgebied omsloten zijn. In de Nederlandse gemeente Baarle-Nassau (6200 inwoners), in het zuiden van Noord-Brabant, liggen 22 Belgische enclaves die samen Baarle-Hertog (2100 inwoners) vormen. Binnen die lapjes grond liggen weer zeven Nederlandse enclaves, terwijl Nederland ook nog een enclave in de rest van België heeft.
Soms lopen de grenzen dwars door de huizen heen. Een echtpaar in Baarle slaapt met het hoofd in België en de voeten in Nederland. Hun dochter gaat in Nederland naar bed en hun zoon in België. Bij modehuis De Kok is de etalage uitsluitend vanuit België te bezichtigen, maar wie er kleding wil kopen, doet dat in Nederland. Beter Meubel heeft de grens, dwars door de winkel, in de vloer aangegeven.
In café t Hoekske stond het biljart vroeger op de grens, zodat de ballen van het ene land naar het andere rolden. Als de politie de Nederlandse sluitingstijd van het café, die vroeger was dan de Belgische limiet, kwam controleren, zorgde de eigenaar dat de Nederlandse toegangsdeur keurig afgesloten was en dat de gasten in het Belgische deel van de zaal zaten. Daar stond de deur nog wijd open.

In het buitenland
In Baarle-Hertog zijn de huisnummerbordjes voorzien van een Belgisch vlaggetje, in Baarle-Nassau van de Nederlandse driekleur. Bij één huis loopt de grens dwars door de voordeur. Het heeft van beide landen een bordje, het Belgische met nummer 2, het Nederlandse met nummer 19. De bewoner betaalt ook gedeeltelijk in Nederland en gedeeltelijk in België belasting. De bewoners mochten zelf beslissen of ze hun baby in Nederland of België geboren wilden laten worden en in welk land ze hun kind wilden aangeven.
De grenzengribus levert koddige situaties op. De Femisbank, die op een van de grenzen stond, mocht zich in Nederland geen bank noemen. Dus zorgde zij dat het woord Femis op het Nederlandse deel van de voorgevel stond en het woord Bank op het Belgische. Het bureau van de directeur stond op Belgische grond. In de andere helft van zijn kamer zat zijn secretaresse in Nederland te werken. Als er gebeld werd en de directeur niet gestoord wilde worden, deelde de secretaresse mee dat haar baas zich in het buitenland bevond...
„Femis was famous: berucht omdat Nederlanders er hun zwarte geld wegzetten, zegt dorpshistoricus E. Ragas. Onder het bankgebouw bevond zich een geheime doorgang van Nederland naar België. Vanwege onduidelijkheid over de grenslijn werd een huiszoeking bij de bank onwettig verklaard.
Berucht was ook Rienk Kramer, die door de Belgische politie gezocht werd. Zijn voordeur bevond zich in Baarle echter op Nederlandse grond en Nederland wilde hem niet uitleveren. Toen Kramer echter de domheid beging zijn huis via zijn Belgische garage te verlaten, vatten de Belgen hem prompt in de kraag.

Smokkelen
Ragas is Nederlander, maar woont in het Belgische Baarle-Hertog. Zijn vrouw had een Belgische vader en een Nederlandse moeder, was daardoor officieel Belgische, maar groeide op in het Nederlandse Baarle-Nassau. De grenzenwirwar in haar dorp is al even gecompliceerd. „Ik kan geen steen uit de straat trekken of er zit wel een Belgisch kantje aan, verzuchtte eens een burgemeester van Baarle-Nassau.
Gecompliceerd was het ook voor de Nederlandse douaniers die smokkelaar Nijs aanhielden. „Jij smokkelt, spraken ze streng. „Excuus, brigadier, zei Nijs, „ik bevind me hier op Belgisch grondgebied. Resoluut ging hij op zijn kruiwagen zitten en wachtte tot de douaniers de kaart van het kadaster hadden laten komen. Nijs bofte: hij liep inderdaad op Belgische grond, maar was slechts 40 centimeter van de grens verwijderd.
Smokkelen was in Baarle dagelijks werk. De inwoners halen de spullen waar het het goedkoopst is, ook al mocht dat vroeger officieel niet. Na de Tweede Wereldoorlog verdiende Baarle-Hertog goud aan de verkoop van goederen die in Nederland slechts schaars te verkrijgen waren. De spullen kwamen soms door de Belgische voordeur de winkel binnen en gingen er via de Nederlandse achterdeur weer uit. Inwoners van omliggende dorpen die in Baarle-Hertog goederen haalden en die onder hun kleding verstopten, werden buiten Baarle nogal eens opgewacht door douaniers. De Belgen kochten later op hun beurt televisietoestellen in Nederland, omdat ze daardoor de Belgische luxe-btw (33 procent) niet hoefden te betalen. Suiker, jenever, vee, het ging in Baarle heel gemakkelijk de grens over.
Het smokkelen over de landsgrens, 5 kilometer bij Baarle vandaan, gebeurde vaak te voet, met een pungel over de schouder. Soms droegen de smokkelaars speciale klompen, waarvan de hak onder de tenen en de zool onder de hiel zat, zodat het spoor in tegenovergestelde richting leek te lopen.
Vrouwen vervoerden nogal eens roomboter onder hun kleding. Hoe kom je daarachter zonder handtastelijk te worden? De douaniers zetten de dames naast een kachel en stookten het vuur flink op. De smokkelwaar smolt vanzelf.
Een andere Baarlese smokkelde gordijnen naar Nederland door ze om haar lichaam te wikkelen. Tonnetje rond arriveerde ze bij de grens. Daar moest ze in het douanekantoor wachten op een vrouwelijke beambte die haar zou fouilleren. Snel stapte ze naar de Belgische hoek van de zaal, wikkelde de gordijnen van haar lichaam en liet die daar liggen. Ze stapte terug naar het Nederlandse deel van de zaal, waar de beambte haar ongehinderd moest laten gaan.
In Baarle werd een man met een volgeladen bakfiets aangehouden door een Nederlandse commies. De smokkelaar stond te trillen op zijn benen en stuntelde zo erg dat de commies de fiets overnam en tegen de dichtstbijzijnde gevel zette. Tot vermaak van de omstanders was het een Belgische gevel. De commies had nu het werk voor de smokkelaar gedaan en moest hem ongestraft laten vertrekken.

Protest
De enclaves in Baarle zijn al zon acht eeuwen oud. Hertog Hendrik I van Brabant gaf de streek rond Breda in 1204 in leen aan Godfried II van Schoten, met uitzondering van alle cijnsgoederen: de gebieden waar de bewoners de hertog belasting betaalden. Hierdoor viel Baarle uiteen in Baarle onder den Hertog en Baarle onder Breda. Een eeuw later werd Engelbert van Nassau de nieuwe heer van Breda. Vandaar: Baarle-Hertog en Baarle-Nassau.
In de zeventiende eeuw raakte de Rooms-Katholieke Kerk in de Noordelijke Nederlanden haar kerkgebouwen kwijt, maar de kerk van Baarle-Hertog kon niet gevorderd worden. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was Baarle-Hertog samen met het gebied achter de frontlijn (de rivier de IJzer) het enige stuk België dat niet door de Duitsers bezet was. Nederland, dat alle moeite deed neutraal te blijven, moest vervolgens met lede ogen aanzien dat de Belgen de enclaves gebruikten om er radioboodschappen naar het bezette deel van België uit te zenden. De Duitsers konden er ook niets tegen uitrichten, omdat ze de Nederlandse neutraliteit zouden moeten schenden om in Baarle te kunnen komen. Belgen die hun land ontvluchtten, kwamen naar Baarle-Hertog om een Belgisch paspoort. Het was ook een van de weinige plaatsen waar nog Belgische postzegels werden gebruikt.
Tal van pogingen zijn gedaan om de grenzen tussen de enclaves uit te wissen, maar ze ketsten steeds af op de onwil van de bewoners, die daardoor zonder te verhuizen zouden moeten emigreren. „Ontneem mij alles, maar ontneem mij niet mijn vaderland, verwoordde een pastoor de gevoelens van veel dorpsbewoners.
Nadat België zich had losgemaakt van Nederland, werd in 1843 in het Tractaat van Maastricht de precieze grens vastgelegd. In de streek rond Baarle, tussen de grenspalen 214 en 215, bleek het echter onmogelijk de grens vast te stellen. Van alle 5732 percelen werd de nationaliteit afzonderlijk bepaald, terwijl de grens over een lengte van 50 kilometer op kaarten als stippellijn werd aangegeven. Pas op 26 april 1974 werd dit gat in de grens opgevuld. Toen besloot men ook geen verdere pogingen te zullen doen om de enclaves op te heffen.

Enclaves
In Nederland is Baarle nog het enige gebied waar enclaves bestaan. Nederland heeft de Kleefse enclaves Wehl, Ravestein en Huissen inmiddels ingelijfd. In Brabant bestond vroeger ook Zundert uit Zundert-Nassau en Zundert-Hertog. Binnenslands hebben gemeenten soms wel enclaves die van de rest van de gemeente gescheiden zijn, zoals Lent bij Nijmegen en Amsterdam-Bijlmermeer.
Buiten Nederland is het aantal enclaves sinds de val van het IJzeren Gordijn weer drastisch toegenomen. Met name in voormalig Joegoslavië en de uiteengevallen Sovjet-Unie liggen tal van geïsoleerde lappen grond. „Via de website Boundary Point probeer ik het bij te houden, maar er is geen beginnen aan, zegt Ragas.
Vroeger was het aantal enclaves zo groot, dat wel beweerd werd dat er meer enclaves dan landen bestonden. Tientallen, wellicht zon tweehonderd, enclaves („met daarin soms weer sub-sub-subenclaves) liggen er nu nog in het grensgebied van India met Pakistan en Bangladesh. Zwitserland telt twee enclaves: het Duitse Büsingen en het Italiaanse Campione dItalia. In Frankrijk ligt de Spaanse enclave Llivia. Spanje heeft ook nog enkele enclaves in Marokko, aan de overkant van de Middellandse Zee. Een van die enclaves is betwist gebied: vorige maand landden Marokkaanse militairen op een eilandje voor de Marokkaanse kust. Prompt kwamen Spaanse mariniers met groot machtsvertoon om de Marokkanen weer van de Spaanse grond te verdrijven.
Nederlandse voordeur
In Baarle loopt een van de grenzen over het midden van de Kerkstraat. Aan beide zijden van de straat komen dezelfde huisnummers voor. Soms is de Nederlandse postbode aan de ene kant van de straat post aan het bezorgen en loopt zijn Belgische collega aan de overkant. Aan de bouwstijl is hier, en ook elders in het dorp, goed te zien bij welk land de huizen horen. Lange tijd kende België nauwelijks bouw- en welstandsregels. Daardoor ontstond een ratjetoe waar Nederlanders met gemengde gevoelens naar kijken. In veel Belgische panden is ook een andere, felrode steensoort gebruikt. Ook de Belgische gevelreclame is uitbundiger.
Regel is dat iemand woont in het land waar zijn voordeur zich bevindt. Een Nederlander ging in een Belgisch huis wonen, waar de grens pal langs de voorgevel liep. Omdat hij in Nederland wilde blijven, bouwde hij een vestibule voor zijn huis, met een nieuwe voordeur op Nederlandse grond. Een ouderpaar in een ander Belgisch huis verplaatste de voordeur naar Nederlandse grond omdat Nederland meer sociale voorzieningen voor hun gehandicapte kind had.

Mkz-crisis
„Hier in Baarle weten we precies welke grond Belgisch is, zegt mevrouw Ragas. „Als ik vroeger op mn fietske naar mijn oma ging, moest ik over de Singel. Daar zat de Nederlandse politie en die was veel strenger dan de Belgische. Ik had geen licht aan, dus zodra je een Nederlandse agent zag, ging je snel naar een Belgisch stukje grond. Daar stond je dan te lachen.
Tijdens de mkz-crisis vorig jaar ontstonden problemen toen een Belgische boer in Baarle-Hertog het veevoer niet mocht vervoeren dat hij in zijn eigen land besteld had. De grenzen zaten hermetisch dicht en de transporteur moest die grens wel een paar keer over om bij zijn landgenoot in de enclave te komen. Ook de komst van de mobiele telefonie leverde problemen op, omdat mensen soms ongemerkt tegen hoge internationale tarieven belden.
Toeristen vinden Baarle vaak grenzeloos interessant. Het dorp trok in het verleden vooral s zondags vreemdelingen: Baarle-Nassau had als enige Nederlandse plaats ontheffing van de Winkelsluitingswet gekregen, omdat de Belgische winkels op zondag ook open mochten zijn. Doordat Nederland de afgelopen jaren de mogelijkheden voor zondagsopenstelling verruimde, is het zondagstoerisme in Baarle afgenomen. Het vuurwerktoerisme kwam ervoor in de plaats: terwijl in Nederland alleen aan het eind van het jaar vuurwerk verkocht mag worden, mag dat in België het hele jaar door. Ook in Baarle-Hertog.

Tegenstellingen
Baarle heeft heel veel dubbel: twee gemeentehuizen, twee rooms-katholieke kerken, twee postkantoren, twee brandweerkazernes. De Nederlanders gaan naar de Nederlandse kerk, de Belgen naar de Belgische. Ze hebben zelfs elk hun eigen begraafplaats. De beide pastoors zorgden er vroeger voor dat ze elkaar slechts één keer per jaar ontmoetten: tijdens de mis waarmee ze de Belgische kermis openden. Als er een Nederlander op sterven lag en zijn pastoor afwezig was, haalde de Belgische pastoor het niet in zijn hoofd om de zieke te bezoeken.
Zelfs bij brand werd eerst gekeken of het vuur op Belgische of Nederlandse grond was ontstaan. Alleen het korps van dat land rukte vervolgens uit. Een ongeval waarbij twee motorrijders over de grens naar de andere weghelft geslingerd werden, leidde tot een urenlange, onverkwikkelijke discussie. Uiteindelijk verwijderden de Nederlanders de wrakken en de Belgen de ontzielde lichamen. Beide politiekorpsen moeten in dergelijke grensgevallen een proces-verbaal opmaken.
Baarle heeft twee soorten verkeersborden en twee soorten straatnaambordjes. In Nederland staat erop: even en oneven; in België: paar en onpaar. En twee soorten mensen. Ondanks een groot aantal gemengde huwelijken zijn de tegenstellingen tussen Baarle-Nassau en Baarle-Hertog lange tijd groot geweest. Volgens de Belgen hebben de Nederlanders een grote mond; volgens de Nederlanders zijn de Belgen dom en sloom. „Een Nederlander is heel verbaal, een Belg wacht eerst af, maar doet uiteindelijk meer, vat Ragas samen.
De verschillen slijten, maar ze zijn er nog steeds, zegt mevrouw Ragas. „Wij wonen hier in de grootste Belgische enclave en zullen niet zomaar contact zoeken met dorp-noord, het Nederlandse deel. Het ironische is dat een deel van de mensen in Baarle-Nassau Belg is, terwijl maar liefst 42 procent van de inwoners van Baarle-Hertog Nederlander is. Hier in het dorp weten we precies wie wat is. Je hoort het zelfs aan de spraak. Het probleem is dat de mensen door hun eigen landgenoten buiten het dorp niet helemaal voor vol worden aangezien. Op de basisschool in Baarle-Hertog krijgen de kinderen een Belgische tongval mee, maar vervolgens krijgen ze op de middelbare school elders in België het verwijt dat ze met een Nederlands accent praten. De kinderen uit Baarle-Nassau worden op hun beurt op de middelbare scholen voor Belgen uitgemaakt. Als ik het weekend bij mijn grootouders in België was geweest en ik kreeg dan s maandags op school in het Nederlandse Dongen een beurt voor de klas, werd er verachtelijk tegen me gezegd dat ik maar moest gaan zitten. Ik zei dan bijvoorbeeld hans in plaats van gans.
Om het beeld nog gecompliceerder te maken, bestond er ook een duidelijke grens tussen de burgers in het dorp en de boeren in de omliggende regio. De boeren beschikten over veel meer verenigingsleven. „De pastoor belegde een vergadering in de pastorie omdat er voor de jeugd in het dorp niets was, herinnert mevrouw Ragas zich. „Hij stelde voor dat de burgerjongeren naar de verenigingen van de boeren zouden gaan. Ik wil wel op de toneelclub, zei ik spontaan. Ik zie nog mijn achterneef, een boerenzoon, aan de andere kant van de kamer opstaan. Als gij erbij komt, ga ik eruit, zei hij.
Inmiddels heeft Baarle al 35 jaar een stichting jeugdwerk waarin Belg en Nederlander, boer en burger gezamenlijk optrekken. „De verschillen sterven langzamerhand uit, maar onder de ouderen kom je nog knoesterige opvattingen tegen, zegt Ragas.
Tussen de beide Baarles is steeds meer samenwerking ontstaan. In 1997 kregen de Nederlandse en de Belgische politie gezamenlijk onderdak in het Belgische gemeentehuis. Beide gemeenten bleven vanwege hun unieke situatie buiten de gemeentelijke herindeling van hun regio. Voorwaarde was wel dat beleidsbepalingen beter op elkaar afgestemd werden. In 1998 kwam daarvoor het Gemeenschappelijk Orgaan Baarle (GOB) tot stand. Positievelingen zien het als een proeftuin voor de Europese eenwording.

Weiland
Niet altijd was even duidelijk waar de grenzen liepen. In 1953 ontstond een procedure toen een paardenkoopman negen huizen kocht. Hij werd daarvoor aangeslagen door de Nederlandse belastingdienst, terwijl hij zelf veronderstelde dat de woningen in België stonden. Het Internationaal Gerechtshof sprak in 1959 uit dat het inderdaad om Belgische grond ging. In de tussenliggende zes jaar was het perceel niemandsland. Prompt waren er vijf casinos geopend, wat in beide landen verboden was. Niemand kon ertegen optreden.
In 1980 besloten beide landen de grenzen met behulp van de nieuwste methoden nauwkeurig vast te stellen. Dat duurde jaren, omdat België en Nederland heel verschillende kadastersystemen hebben. Onder enorme mediabelangstelling kwam de grenscommissie op 31 oktober 1995 naar Baarle om de grenzen definitief vast te leggen.
Voortaan had niet alleen Baarle-Nassau, maar ook Baarle-Hertog een bebouwde kom. Dat bleek nodig nadat een automobilist een bekeuring had gekregen omdat hij te hard reed. Zijn zoon, een advocaat, vocht de straf met succes aan.
De definitieve grenzen liepen soms iets anders dan men altijd gedacht had. Bij een van de huizen bleek de deur van de benedenwoning in Nederland te liggen, terwijl de deur van de bovenwoning in België bleef. Om de hoogbejaarde vrouw in de benedenwoning de emigratie met de bijbehorende papierwinkel te besparen, is haar voordeur afgesloten en kreeg ze een nieuwe deur in de garagedeur. De benedenwoning werd hierdoor uitgeleend aan België. Inmiddels heeft Nederland, zoals destijds werd vastgelegd, na het overlijden van de bewoonster de onderste helft van het huis alsnog gekregen.
De oude vrouw werd door tientallen media geïnterviewd. Massaal trok de pers ook naar een weiland dat altijd niemandsland was geweest. De (Nederlandse) eigenaar had in 1991 een paar Zeeuwse jongens toestemming gegeven om er enige tijd een zendmast neer te zetten en radioboodschappen uit te zenden zonder dat ze daarvoor bij de overheid een vergunning hoefden aan te vragen. Vier jaar later werd na nauwkeurige studie vastgesteld dat het weiland Belgische grond was omdat het vroeger tot de cijnsgoederen van de hertog behoorde. Sindsdien heeft België geen 21, maar 22 enclaves in Noord-Brabant.
De grenzen in Baarle zijn nu aangegeven door aluminium punaises in het wegdek en gekleurde stenen in straten en trottoirs. Op sommige woningen is de grens te bezichtigen doordat er een kleurige streep op is aangebracht. En bij de (Belgische) St. Remigiuskerk is Baarles belangrijkste handelsmerk neergezet: een grenspaal.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen