Een omstreden puritein

Richard Baxter wordt geboren op zondag 12 november 1615 in Rowton, een klein plaatsje in het westen van Engeland. Zijn vader is nogal verknocht aan het dobbelspel, waarbij hij grote verliezen heeft geleden. De financiële problemen van zijn ouders zijn zo groot dat de kleine Richard de eerste tien jaar van zijn leven bij zijn grootouders moet doorbrengen. Tegen het einde van deze periode vindt er in het leven van vader Baxter een grote geestelijke ommekeer plaats. Wanneer de tienjarige Richard naar zijn ouderlijk huis terugkeert, blijkt vaders verandering diepe sporen te hebben getrokken in het gezinsleven. Vader spreekt nu met zijn zoon veel over geestelijke dingen en weet hem een grote liefde voor de Bijbel bij te brengen. Bovendien maakt de ernst in de woorden van zijn vader dat de jonge Baxter een afkeer begint te krijgen van de zonde.

Bekering en roeping
Toch is hij nog een vreemdeling van Gods genade. Dat verandert wanneer zijn vader hem op vijftienjarige leeftijd enkele bekende puriteinse boeken in handen geeft. Onder het lezen ervan wordt zijn hart verbroken en begint hij zijn zonde en schuld te zien. In de geestelijke worsteling die daarop volgt, breken geleidelijk de lichtstralen van Gods genade door. Daarvoor gebruikt de Heere het befaamde werk van Richard Sibbes, getiteld "Het gekrookte riet". Het lijkt wel, schrijft Baxter later, alsof dit boek speciaal voor hem geschreven is! Spoedig daarop ontstaat in zijn hart het verlangen om predikant te worden. Merkwaardigerwijs speelt hierbij ook zijn slechte gezondheid een rol. Hij gaat sinds jonge leeftijd onder allerlei kwalen gebukt. Van zijn 21e tot zijn 23e jaar is hij zelfs zo ernstig ziek, dat hij denkt niet lang meer te zullen leven. Dit diepe besef van zijn naderend einde heeft tot gevolg dat hij zich gedrongen voelt om het Woord te brengen tot de vele zorgeloze mensen om hem heen. Ook zij moeten immers sterven, al houden ze daar weinig rekening mee. In zijn eigen woorden, "bracht de verwachting zelf zo spoedig in een andere wereld te zijn" met zich mee, dat "de belangen van mensen in hun ellende zwaar op mij wogen en een dorstig verlangen in mij veroorzaakten naar hun bekering en behoud". Deze eeuwigheidsernst blijkt ook later kenmerkend te zijn voor zijn prediking. Treffend wordt dat onder woorden gebracht in zijn dichtregels uit later tijd: Ik preekte, nooit zeker of ik ooit opnieuw zou preken En als een stervende tot stervenden.

Kidderminster
Als jong predikant verbindt Baxter zich in 1641 aan de gemeente van Kidderminster. Vooral door zijn indringende bekeringsprediking krijgt hij spoedig nogal wat vijanden. Het is de bewogen tijd van de burgeroorlog, waarin de troepen van koning Karel I en het puriteinsgezinde parlementsleger tegen elkaar strijden. In de geladen atmosfeer die daardoor is ontstaan, ontketenen de tegenstanders van Baxter een soort volksopstand tegen hun dominee. Hij moet hals-overkop vluchten om het vege lijf te redden.
Een enkel jaar verblijft hij in een soort ballingschap in Coventry, waar hij in rust kan studeren en soms ook voorgaat voor groepen soldaten. Ten slotte levert hem dat een benoeming op tot veldprediker bij de troepen van Oliver Cromwell. Dit dienstverband is echter van korte duur: een ernstige ziekte maakt er een einde aan. Terwijl hij daarvan nog herstellende is, bereikt hem het verzoek van vele leden van zijn vroegere gemeente te Kidderminster om opnieuw hun predikant te worden. Na enige aarzeling stemt hij hierin toe en zo verbindt hij zich in 1647 weer aan de gemeente, om daar tot 1661 te blijven. Deze jaren zullen onvergetelijk voor hem worden. Later noemt hij ze "de sabbat van mijn leven".

Verandering
We kunnen van die periode het beste een indruk geven door samen te vatten wat hij er zelf over schrijft. Wanneer hij zich opnieuw aan de gemeente verbindt, telt de stad ongeveer 2000 inwoners. Verreweg de meesten zijn volkomen onbekend met de Bijbel en met geestelijke zaken. Bovendien leiden velen een ruw en ongebonden leven en zijn verslaafd aan de drank. In dat alles komt echter spoedig verandering. Baxter schrijft: „Toen ik met mijn werk begon, besteedde ik speciale aandacht aan mensen die vernederd werden, of bij wie zich een verandering voltrok, of die tot bekering kwamen. Maar toen ik een poos mijn werk had verricht, behaagde het God dat degenen die tot bekering kwamen zovele waren, dat ik geen tijd meer had om aan hen die bijzondere aandacht te schenken. Hele gezinnen en talrijke mensen afzonderlijk kwamen naar de kerk; ik weet eigenlijk zelf niet hoe dat kwam."
De kerk van Kidderminster wordt steeds voller, zodat er vijf galerijen bijgebouwd moeten worden. Ongeregeldheden op straat komen op zondag steeds minder voor. In plaats daarvan kan men talloze gezinnen psalmen horen zingen en de inhoud van de preken bespreken. „In één woord", vervolgt de predikant, „toen ik daar voor het eerst kwam was er ongeveer één gezin per straat dat God diende en Zijn naam aanriep. Maar toen ik er wegging was er niet meer dan één gezin in een hele straat dat dat niet deed."

Persoonlijke benadering
Wat is het geheim van Baxters werk in Kidderminster? Naar zijn diepe overtuiging is het fundament van alle ambtelijke arbeid de prediking van het Woord. Daarom houdt hij iedere zondag en iedere donderdag een preek die minstens een uur duurt. Het onderwijs in de fundamentele leerstukken staat centraal.
Daarnaast is er elke donderdagavond een informele bijeenkomst bij Baxter thuis. Doorgaans geeft iemand daar in zijn eigen woorden een samenvatting van de preek. Vervolgens is er gelegenheid vragen en twijfels die naar aanleiding van de preek gerezen zijn, naar voren te brengen. De predikant gaat daarop in en behandelt ook wel zaken die niet direct met de preek te maken hebben, maar op die avonden aan hem worden voorgelegd. Daarnaast nodigt Baxter steeds gedurende twee dagen veertien gezinnen uit bij hem aan huis te komen. Voor elk gezin trekt hij een uur uit om aan hen persoonlijk belangrijke punten uit de catechismus uit te leggen en met hen te spreken over hun geestelijke leven. Zo krijgt elk gezin jaarlijks huisbezoek. Baxter raakt ervan overtuigd dat deze persoonlijke benadering van de gezinnen minstens zo belangrijk is als de prediking, zo niet belangrijker!

"The Reformed Pastor"
Het voorbeeld van Baxter vindt navolging. In de jaren vijftig van de 17e eeuw richt een aantal predikanten uit de buurt een broederkring op. De leden van deze kring beloven plechtig dat zij al hun parochianen op dezelfde manier zullen bezoeken als Baxter dat doet. Voordat zij hiermee beginnen, schrijven zij een dag van verootmoediging en gebed uit. Baxter wordt uitgenodigd om voor hen te preken, maar wanneer de dag aanbreekt is hij te ziek om deze afspraak na te komen. Daarom werkt hij de preek die hij zou houden uit en pubhceert haar. Het geschrift verschijnt in 1656 onder de titel The Reformed Pastor. We mogen dit niet vertalen als "De gereformeerde pastor"; het boek is namelijk vooral een pleidooi voor de reformatie, of liever, de geestelijke vernieuwing van het pastoraat. Zijn uitgangspunt vindt Baxter in Handelingen 20 vers 28: „Zo hebt dan acht op uzelf, en op de gehele kudde, over dewelke u de Heilige Geest tot opzieners gesteld heeft, om de gemeente Gods te weiden, welke Hij verkregen heeft door Zijn eigen bloed." Vanuit deze woorden stelt hij aan alle ambtsdragers de vraag of zij wel acht geven op hun persoonlijke verhouding tot God en de groei van hun geestelijke leven. Onthullend wijst hij de ambtelijke en persoonlijke zonden aan waardoor het werk onvruchtbaar kan blijven. Anderzijds benadrukt hij met klem de roeping om pastor te zijn van de hele kudde. Hij ruimt daarbij een grote plaats in voor het persoonlijke gesprek en de gezinscatechese. Wat hij daarover schrijft heeft nog niets van zijn betekenis verloren. Eigenlijk zouden alle ambtsdragers -en vooral predikanten van het boek kennis moeten nemen.

Vervolging
In 1660 wordt Baxter gedwongen zijn werk in Kidderminster te beëindigen. Dat hangt samen met de gewijzigde politieke omstandigheden. Zolang Oliver Cromwell aan de macht is, staan de Engelse puriteinen onder zijn hoge bescherming. Dat verandert wanneer deze puriteinse staatsman in 1658 sterft. In de chaotische toestanden die spoedig na zijn dood volgen, gebeurt het haast ondenkbare: de kroonprins, die al vele jaren in ballingschap verblijft, keert naar Engeland terug en bestijgt als Karel II de troon. Wanneer hij eenmaal de macht in handen heeft, breken voor de puriteinen zware tijden aan. Allen die geen ongeveinsde instemming willen betuigen met het Book of Common Prayer, het officiële dienstboek van de Anglicaanse Kerk, worden uit hun ambt ontzet. Het gevolg is dat bijna 2000 predikanten ambtloos worden en ten prooi vallen aan armoede en vervolging. Onder hen is ook Richard Baxter.
Vele keren wordt hij van overheidswege beboet voor het leiden van ongeoorloofde samenkomsten. Uiteindelijk wordt hij in 1685 zelfs gevangen gezet: Hij zou in zijn boeken de mensen aanzetten tot opstand tegen het wettige gezag. Een befaamd geworden proces volgt, waarin Baxters waardige houding voor zijn schimpende rechters diepe indruk maakt. De puritein wordt tot een gevangenisstraf veroordeeld die bijna twee jaar zal duren. Kort na zijn vrijlating verandert de politieke situatie opnieuw, wanneer 'onze' stadhouder Willem III en zijn vrouw Mary Stuart de Engelse troon bestijgen. Tijdens hun bewind breekt een nieuwe tijd van godsdienstvrijheid aan.

Verzoening
Baxter publiceert tijdens zijn leven uitzonderlijk veel geschriften. Naast een groot aantal praktisch-geestelijke werken zijn er ook heel wat strijdschriften van zijn hand. Veel van die laatste zijn gewijd aan zijn omstreden opvattingen over de verzoening en de rechtvaardiging. Hierin wil Baxter heel bewust een middenpositie innemen tussen de remonstranten en de calvinistische orthodoxie van zijn dagen.
Met betrekking tot de verzoening leren de remonstranten, dat Christus voor alle mensen gestorven is en dat het daarom mogelijk is dat zij ook allen behouden worden. Maar die mogelijkheid wordt niet altijd werkelijkheid. Het hangt ervan af hoe de mens zelf op deze mogelijkheid reageert, of hij gelooft of niet. De synode van Dordrecht stelt hier tegenover dat Christus niet voor alle mensen, maar alleen voor de Zijnen gestorven is (D.L. II - 8). De gedachte die daarachter ligt is dat Christus niet slechts de zaligheid mogelijk gemaakt heeft, waarbij het dan van ons afhangt of we die zaligheid al dan niet ontvangen zullen. Neen, Hij is een volkomen Zaligmaker, die al degenen voor wie Hij stierf ook werkelijk het geloof schenkt en tot de zaligheid brengt.
Nu moet men volgens Baxter beide dingen zeggen. Met de remonstranten is hij van mening dat de ruime prediking van het Evangehe in het gedrang komt als niet tegen iedereen gezegd kan worden: Christus is voor u gestorven! Daaraan moet volgens de puritein echter wel de voorwaarde worden toegevoegd, dat het offer van Christus ons alleen ten goede komt als wij door het geloof tot Hem komen. Op dit punt zoekt hij aansluiting bij de Dordtse Leerregels. Hij gaat namelijk niet met de remonstranten mee, wanneer die bij het geloof alle ruimte geven aan de beslissing van onze vrije wil. Volgens Baxter is het geloof nadrukkelijk een gave van God! Daarom stelt hij dat we niet alleen moeten zeggen dat Christus voor alle mensen gestorven is, maar óók dat Hij heel in het bijzonder Zijn leven gaf voor de Zijnen, namelijk om hen het geloof te schenken. Deze dubbelsporigheid komt duidelijk uit in het volgende, karakteristieke citaat: „Christus stierf voor alle mensen om voor hen vergeving en behoud te verwerven, op voorwaarde dat zij zich zouden bekeren en geloven; vervolgens stierf hij voor de uitverkorenen om aan hen het geloof en de bekering zelf ook werkelijk te schenken."

Peperkorrel
Baxters gedachten over de rechtvaardiging vertonen een nauwe samenhang met zijn visie op de verzoening. Hij wil God vooral zien als Koning, of als een Heerser die in zijn koninkrijk wetten uitvaardigt. Daarbij maakt Baxter onderscheid tussen wat hij de "oude" en de "nieuwe" wet noemt. De oude wet is de wet van God die volstrekte gehoorzaamheid eist en dreigt met de zwaarste straf bij overtreding. Deze wet is door Christus vervuld. Door Zijn sterven heeft Hij aan al haar eisen voldaan en een volkomen gerechtigheid verworven. Daardoor heeft Christus het voor alle mensen mogelijk gemaakt dat hun zonden vergeven worden.
Maar Hij heeft nog meer gedaan. Door Zijn dood aan het kruis heeft Hij ook een nieuwe wet, de wet der genade afgekondigd. Deze nieuwe wet moeten wij gehoorzamen door te geloven en ons te bekeren. Dan zullen we de vergeving van zonden ontvangen en zeker behouden worden. Bij deze gehoorzaamheid aan de wet van de genade gaat het niet meer om een volmaakte gehoorzaamheid, stelt Baxter. God is hier tevreden met een onvolkomen gehoorzaamheid, als zij maar oprecht is (de 'peperkorrel'!). Hoe is in deze gedachtengang een zondaar rechtvaardig voor God? Naar de opvatting van Baxter is daarvoor een dubbele gerechtigheid vereist. Wij hebben niet alleen de toegerekende gerechtigheid van Christus nodig, maar ook onze gerechtigheid, die bestaat in het gehoorzamen aan de nieuwe wet van de genade. Opnieuw treft ons hier een bepaalde tweesporigheid: Wij worden gerechtvaardigd op grond van de verdienste van Christus én van onze geloofsgehoorzaamheid...!

Bedenkingen
Het zijn vooral deze gedachten geweest die al tijdens Baxters leven in zijn vaderland heel wat stof doen opwaaien. Zo heeft hij al vroeg een verbeten pennestrijd moeten voeren met de beroemde puriteinse geleerde John Owen, die zijn visie volstrekt afwijst. En hier in Nederland laat Jacobus Koelman deze waarschuwing horen tegen zijn inzichten: „Deze man heeft veel ongezonde stellingen en uitdrukkingen, waarmede zijn geschriften bezaaid zijn." In dit licht is het wèl merkwaardig dat diezelfde Koelman jaren later verschillende werken van Baxter in het Nederlands vertaalt. Blijkbaar komen de "ongezonde uitdrukkingen" daarin niet voor!
Daarmee is de betekenis van deze omstreden puritein in feite treffend aangeduid. Zijn vele praktisch-pastorale geschriften hebben beslist blijvende waarde, maar zijn visie op de verzoening en de rechtvaardiging roept naar mijn overtuiging ernstige bezwaren op. Het is een peperkorrel die te heet is om te slikken!

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen