Europa uitzonderlijk zendingsveld

De volken en landen van Europa lijken op sociaal-cultureel niveau erg op elkaar. De volken vormen een familie van culturen die gemeenschappelijke wortels, een gemeenschappelijke geschiedenis en in een bepaalde mate ook gemeenschappelijke waarden hebben.

Godsdienstsociologen kenschetsen Europa als „het uitzonderlijke continent.” In Europa is namelijk de opkomst van het modernisme (de dominante rol van rationele wetenschap en technologie) samengegaan met de secularisering van de publieke ruimte en de afname van de religieuze praktijk. Dit is geen universeel verschijnsel. In andere delen van de wereld lijkt de ontwikkeling van een samenleving in lijn met de westerse technologie en de rationele wetenschap de religieuze praktijk niet te belemmeren.

Verder vraagt Europa om een bijzondere missionaire aanpak. Je kunt in Europa benaderingen en methodes niet simpelweg toepassen omdat ze in andere landen met vergelijkbare westerse culturen bewezen succesvol te zijn. Velen die dit proberen, ontdekken dat om de een of andere reden de dingen hier anders werken.

We kunnen het onderwerp Europa en evangelisatie vanuit verschillende invalshoeken benaderen. De meeste zendingstheologen die de Europese context bestuderen, kiezen vaak voor een van deze invalshoeken: Europa en secularisatie, Europa en postmodernisme of Europa en postchristendom. Ik voeg er een vierde aan toe, die deze invalshoeken integreert. Ik noem die benadering ”de paradox van Europa en het christendom”.

Secularisatie

Wanneer secularisatie gezien wordt als het belangrijkste kenmerk van onze Europese samenlevingen, dan is de belangrijkste barrière voor evangelisatie het niet geloven in God. Of meer algemeen: een wereldvisie en een levensstijl die geen rekening houden met een goddelijke of transcendente realiteit.

Voordat geseculariseerde Europeanen de uitnodiging van het Evangelie zelfs maar kunnen overwegen, moeten ze religieus worden en moet hun seculiere wereldvisie veranderen in een religieuze wereldvisie. De vraag is niet: Welke God, welke religie? Maar: Waarom God, waarom religie in de eerste plaats? Bestaat God? Wat betekent het woord ”God”, en naar wie of wat verwijst het? Heb je het over een kracht, een persoon, een idee, een projectie of een menselijke vaderfiguur? Kunnen we deze God ervaren? Zo ja, waarom is dit belangrijk? Is religie überhaupt relevant? Waar zou ik een religie voor nodig hebben als ik niet arm, depressief, eenzaam, ziek of werkloos ben? Wat voegt deze God toe aan mijn leven?

Daarnaast is het zo dat veel seculiere intellectuelen beweren dat religie een gepasseerd station is in de ontwikkeling van de mensheid. Secularisatie is zogezegd een stadium dat het christendom opvolgt. Of zoals Marcel Gauchet het neerzet: „Het christendom is (of was) de godsdienst van het einde van alle godsdiensten.”

Een christen worden is voor een geseculariseerde Europeaan werkelijk een bekering in de ware zin van het woord. Een regelrechte en totale ommekeer, die ingaat tegen de strekking van de geschiedenis en tegen de hele culturele en intellectuele ontwikkeling van onze wereld! Het omarmen van een religie, zelfs het christendom, wordt beschouwd als een stap achteruit.

Het gebruikelijke antwoord van christenen op secularisatie is het geloof in God te bewijzen en de geloofwaardigheid van het christelijk geloof aan te tonen. Apologetiek is echter niet voldoende. We moeten contactpunten en gemeenschappelijke grond vinden waarop we bruggen van begrip kunnen bouwen.

In zijn boek ”A Secular Age” (2007) analyseert Charles Taylor uitvoerig en zeer gedetailleerd hoe secularisatie plaatsvond in de geschiedenis. Hij stelt dat mensen vaak achtervolgd worden door de gelukkige herinneringen van een religieuze overtuiging, of dat ze een soort leegte ervaren die alles zinloos doet lijken. Veel moderne mensen voelen zich ongemakkelijk als het gaat over de dood, het opgeven van alles. Ofwel, een belangrijk aanknopingspunt voor het bouwen van bruggen in een seculier tijdperk is de hopeloosheid van een leven-na-God.

Seculier geloof sluit verder uit. Taylor: „De deur naar verder onderzoek is vergrendeld”, maar „in de seculiere woestijn... zullen jonge mensen de grenzen opnieuw beginnen te onderzoeken.” En dus is er sprake van een explosie van allerlei vormen van spiritualiteit, van quasireligieuze ervaringen. Hier vindt Taylor ook aanknopingspunten voor het bouwen van bruggen.

Postmoderniteit

De tweede invalshoek van waaruit we Europa kunnen bezien als een context voor evangelisatie is postmoderniteit. Postmodern betekent dat je kritisch bent ten opzichte van de pretentie van de rationele wetenschap dat zij de waarheid over de werkelijkheid zelf kent. Deze waarheid is verborgen voor ons, we kunnen er slechts gedeelten van waarnemen. Postmodernen wantrouwen elke religie of politieke ideologie die zoiets als een uiteindelijke waarheid voor iedereen presenteert.

Mensen met een postmoderne instelling of zienswijze zijn „sceptisch over technologie, objectiviteit, absolute waarheden en totale verklaringen.” Tegelijkertijd hebben ze „imago en uitstraling, persoonlijke interpretatie, plezier en de verkenning van elk spiritueel en materieel perspectief” hoog in het vaandel staan.

Als je het postmodernisme beschouwt als het belangrijkste culturele kenmerk van de Europese samenlevingen, dan is het belangrijkste obstakel voor evangelisatie het niet geloven in een absolute waarheid. Hieronder valt ook de boodschap dat Jezus ”de waarheid is”.

Vandaag de dag zien veel kerken, zendingsorganisaties en theologen postmoderniteit als het sleutelkenmerk van het Europa van nu. Het leidt tot een roep om een nieuw soort evangelisatie, in de vorm van een dialoog en gebaseerd op respect voor de opvatting en levensstijl van de ander. Absolute waarheid is een issue dat niet vermeden kan worden, maar we moeten die bekendmaken op manieren die de ander de vrijheid biedt om erop in te gaan. Een ander belangrijk onderdeel van ons getuigenis is liefdadigheid, als concrete aanwijzingen van de liefde van God.

Postchristendom

De derde invalshoek van waaruit theologen, en missiologen in het bijzonder, naar de Europese context kijken is die van het postchristendom. Anderen gebruiken de term post-constantijns, omdat het de Romeinse keizer Constantijn was die in de 4e eeuw de verbinding tussen de politieke macht en de gevestigde christelijke kerk introduceerde.

Kort gezegd houdt postchristendom in dat christenen van het centrum naar de rand van de samenleving verplaatst worden. Van een meerderheid zijn ze tot een minderheid geworden. Ze zijn hun privileges kwijtgeraakt en ze zijn een gemeenschap geworden naast andere, in een pluralistische maatschappij. De nadruk zou moeten komen te liggen op het missionaire, in plaats van op het in stand houden, het ”houden wat je hebt”. Belangrijker dan het zijn van een institutionele kerk is het zijn van een beweging van volgelingen van Christus.

Postchristendom impliceert ook dat christenen op een nieuwe manier moeten evangeliseren, niet door controle, zoals in oude dagen, maar door het getuigenis van hun levensstijl. En door het persoonlijke getuigenis. En door het gemeenschappelijke getuigenis van kerken die tekenen zijn van de nieuwe samenleving zoals alleen God die kan bouwen.

Paradox

Voor zover we kunnen zien, zijn de tot nu toe genoemde invalshoeken complementair, maar ze moeten in een breder kader geplaatst worden, die ik de paradox van Europa en het christendom noem. Je zou ook kunnen zeggen: de haat-liefdeverhouding.

Europa is duidelijk het meest gekerstende van alle continenten. Er is geen ander werelddeel waar de Bijbelse boodschap zo lang en zo consistent heeft geklonken als op dit continent. Nergens anders is er zo’n rijk christelijke erfgoed aanwezig. Zijn culturen zijn nog steeds geworteld in christelijke waarden en symbolen, en christelijke instellingen stonden aan de basis van de huidige sociale uitkeringsstelsels. Zonder de verspreiding van het Evangelie, de impact van de Bijbel en de invloed van institutionele kerken zou Europa misschien nooit zijn geworden wat het nu is.

Tegelijkertijd kenmerkt Europa zich door de teloorgang van het christendom, meer dan waar ook ter wereld. Nergens zijn de afkering van het christelijke geloof en de leegloop van de traditionele kerken zo wijdverbreid als in Europa, en nergens heeft dit proces zich zo langdurig voltrokken als hier. Hier hebben een seculiere wereldvisie, atheïsme, seculiere levensstijlen en seculiere politieke ideologieën hun intrede gedaan – zodanig dat Europa nu postchristelijk wordt genoemd, hoewel het nauwkeuriger is om te zeggen ”post-gekerstend”.

Dit is de paradox van Europa: zijn samenlevingen worden evenzeer door het christelijk geloof gekenmerkt als door de teloorgang en de afwijzing ervan. Als we verzuimen deze twee kanten in aanmerking te nemen, leidt dat tot een onjuiste voorstelling van zaken. Of we schetsen een beeld dat te optimistisch is als het gaat om de invloed van de kerk, óf we maken het te veel het tegenovergestelde hiervan.

Vragen

Als we naar Europa kijken vanuit het gezichtspunt van deze paradox, zien we alle andere invalshoeken op hun plaats vallen. Deze benadering verfijnt onze waarneming doordat zij altijd de keerzijde van de medaille laat zien. We zien de tegenstrijdige aspecten van eenzelfde realiteit.

Uit deze paradox vloeien verschillende vragen voort. Op welke manieren is Europa postchristelijk? Hoe christelijk is Europa nog? Wat zijn de vooruitzichten voor Europese maatschappijen, seculier of religieus?

Ik zou verschillende lijnen kunnen uitzetten, die uit de paradox voortvloeien. Ik beperk me tot twee. Allereerst: er is zo veel christelijkheid in de secularisatie. Secularisatie is niet slechts in de plaats gekomen van de religieuze praktijk van het christendom; ze kenmerkt zich ook door christelijke ideeën en waarden. Secularisatie is om precies te zijn de secularisatie van het christendom. Dit impliceert dat sommige christelijke elementen behouden worden, zoals het idee van de intrinsieke waarde van de mens, ideeën over individuele verantwoordelijkheid, vrijheid en sociale en culturele waarden. Secularisatie is postchristelijk, maar slechts ten dele. Ze neemt de humanistische waarden over, maar koppelt ze los van hun oorspronkelijke religieuze context. Het resultaat is een seculier humanisme.

Een voorbeeld zijn de mensenrechten. Het zijn sleutelwaarden in de Europese maatschappijen, maar het is niet zonder toeval dat ze zijn ontstaan in de geschiedenis van het Europese christendom, en niet ergens anders. Hoeveel ongelovigen (en overigens ook christenen) realiseren zich dat baptisten en andere non-conformisten de eersten waren die het universele recht van godsdienstvrijheid en gewetensvrijheid definieerden? Het was het beginpunt van een proces dat leidde tot de universele mensenrechtenverklaring.

Dit laat zien dat secularisatie zo veel christelijkheid in zich heeft. Het biedt interessante aanknopingspunten voor het introduceren van de Bijbelse boodschap.

Daarnaast is er een toenemende belangstelling voor de wortels van onze cultuur. Als christenen vertegenwoordigen we de belangrijkste religieuze wortel van Europa. De waarden die van belang zijn voor de cohesie van onze Europese maatschappij zijn grotendeels geseculariseerde Bijbelse en christelijke waarden. Wat zal er op de lange duur mee gebeuren als ze afgesneden worden van hun oorspronkelijke godsdienstige fundament?

Erfenis

Een tweede punt dat onze paradox aan het licht brengt, is dat de historische vormen van Europees christendom niet alleen een barrière, maar ook een brug zijn voor het bekendmaken van het Evangelie in onze dagen. De kerken van het christelijke tijdperk hebben een bijzonder rijke erfenis nagelaten: kunst, muziek, schilderkunst, kathedralen, kloosters, universiteiten, sociale gewoonten, festivals, namen en symbolen. De Bijbelse boodschap is doorgedrongen in elk onderdeel van onze samenleving.

Elk Europees land heeft een rijke christelijke erfenis. Iedereen kan die zien en horen, erover lezen, die aanraken en het bezoeken. Wie zal echter hun gids zijn? Veel mensen bezoeken kathedralen zonder de symboliek ervan te begrijpen. Ze genieten van gewijde muziek en bewonderen beroemde schilderijen van Bijbelse figuren zonder de werkelijke betekenis ervan te begrijpen. Ze maken gebruik van de voorzieningen van ziekenhuizen en scholen –wat ooit christelijke instellingen waren– maar hebben er geen idee van hoe en waarom ze tot stand kwamen. Ze geven hun kinderen de namen van christelijke heiligen terwijl ze onwetend zijn over hun geschiedenis.

Hier hebben we talloze bruggen voor de boodschap van het Evangelie. We hoeven de dingen maar simpelweg uit te leggen. Omdat we bekend zijn met de Bijbel bezitten we de sleutel om de betekenis van deze rijke culturele erfenis aan onze tijdgenoten te onthullen. Als christenen zijn we op ideale wijze toegerust om de Europese cultuur uit te leggen aan onze tijdgenoten die onwetend zijn over de achtergrond ervan.

Op verschillende plaatsen zijn er centra voor christelijk erfgoed in het leven geroepen, en ze organiseren lezingen en rondleidingen rond dit thema. Dit is geen moeilijke opgave, en elke kerk kan proberen na te gaan welke christelijke erfenis er aanwezig is in haar stad en regio, en hier onderzoek naar doen. Christenen kunnen stadswandelingen, rondleidingen en lezingen over erfgoed aanbieden.

In Europa zijn mensen over het algemeen enthousiast over het ontdekken van cultuur: van plaatselijke muziek tot de plaatselijke keuken en plaatselijke gewoonten, maar ook natuurgebieden met geschiedenis, gebouwen met een bijzondere architectuur enzovoort. In de meeste gevallen bestaat er een link met de geschiedenis van de kerk. Laten christenen zich erin verdiepen en het vervolgens doorgeven aan anderen. Je hoeft alleen maar de betekenis van een schilderij, een gebouw of een volksgebruik uit te leggen of het verhaal te vertellen van een persoon die in het verleden beroemd was, en je hebt een natuurlijke gelegenheid om de Bijbel uit te leggen.

De auteur is hoogleraar godsdienstwetenschappen en missiologie aan de Evangelische Theologische Faculteit in Leuven (België). Dit artikel is een samenvatting van de inaugurele rede die hij gistermiddag hield.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen