Kleine schatkamer vol wijsheid

zomerserie Oude papieren

De duizenden banden op de groene planken roepen onweerstaanbaar de vraag op wat er in de afgelopen eeuwen zoal niet is verdwenen. Wat had hier nog méér kunnen staan?

Maar misschien is het beter de zegeningen te tellen. Het mag bijvoorbeeld een wonder heten dat de collectie in 1945 vrijwel intact door het Amerikaanse bevrijdingsleger in een klooster in Offenbach werd aangetroffen. De kisten met boeken waren in 1944 naar het Institut zur Erforschung der Judenfrage (instituut voor onderzoek naar het Jodenvraagstuk) in Frankfurt am Main gestuurd, maar kwamen daar nooit aan.

„We hebben hier zo’n 25.000 tot 30.000 gedrukte boeken en ongeveer 600 handschriften”, zegt bibliothecaris drs. Heide Warncke. Het is haar droom dat de unieke gedrukte werken uit de collectie ooit nog eens gedigitaliseerd worden. De geschreven documenten zijn al wel digitaal beschikbaar. „Mensen over de hele wereld kunnen er kennis van nemen. Daardoor krijgen we verrassend genoeg ook hier extra bezoekers – die zijn gericht op zoek naar meer informatie.” Dat laatste vind Warncke erg belangrijk. „Wij willen een bibliotheek zijn die wordt gebruikt. Het is prachtig om naar al die mooie oude boekenruggen te kijken, maar een boek heeft geen enkele waarde als het niet gelezen kan worden. We stimuleren onderzoekers en andere geïnteresseerden de bibliotheek te bezoeken om er te studeren of te lezen. Elke maand geven we ook een rondleiding, voor maximaal tien personen.”

Ets Haim –boom des levens– is niet als bibliotheek ontstaan, vertelt Warncke. „Rond 1600 kwamen veel Portugese Joden naar Amsterdam omdat ze beducht waren voor de inquisitie van de Rooms-Katholieke Kerk. Tot de veertiende eeuw –tijdens de islamitische overheersing– beleefden de Joden op het Iberisch schiereiland gouden tijden, waarin het culturele en literaire leven tot grote bloei kwam. De Joodse gemeenschap in Spanje en Portugal was de grootste ter wereld. Maar na de reconquista, de christelijke herovering van het schiereiland op de Moren, begon er een andere wind te waaien. De Joden werden verplicht zich tot het christendom te bekeren. Veel van deze ”conversos” leidden echter een dubbelleven en bleven in het geheim het Joodse geloof trouw. Een deel van hen zocht elders een goed heenkomen.”

Vermoedelijk rond 1600 kwamen de eerst ”conversos” uit Portugal in Amsterdam aan. Warncke: „Zij vormden er de eerste sefardische gemeente Bet Yaaqov aan de Houtgracht. Omdat deze Joden in Portugal lange tijd waren afgesneden van hun wortels, was er een grote behoefte aan kennis over de eigen traditie. Zij beseften dat het doorgeven van die traditie van levensbelang was voor het voortbestaan van de Joodse gemeenschap. De Joden moesten als het ware opnieuw uitvinden wie ze waren.”

Vrijwel meteen werd daarom de organisatie van het onderwijs ter hand genomen. „Er werd een leerschool opgericht met de naam Talmud Torah (studie der wet). Hiervoor waren uiteraard boeken nodig. Op de school werd echter niet alleen godsdienstonderwijs gegeven maar ook algemene kennis overgedragen. Alles, van alfabet tot ingewikkelde Talmoedstudie, werd er onderwezen. De boekencollectie is dan ook breed samengesteld. We hebben bladmuziek, boeken over kabbalistiek, astronomie, recht, woordenboeken enzovoort. De boeken weerspiegelden het zeventiende-eeuwse humanistische ideaal om op zo veel mogelijk terreinen kennis te vergaren.”

De Portugese Joden stonden traditiegetrouw open in de samenleving, constateert Warncke. „We hebben bijvoorbeeld een Spaanse vertaling van de Koran, maar ook de oudste Spaanse vertaling van Erasmus’ ”Lof der zotheid”, een boek dat de inquisitie had verboden.”

Omgekeerd waren christenen wel beducht voor Joodse invloeden. Warncke pakt een band met werken van de Joodse filosoof Maimonides (1138-1204), fraaie handschriften op perkament uit de dertiende eeuw. Ze laat zien dat er in de zestiende eeuw op een aantal pagina’s censuur is toegepast: woorden en zinsdelen zijn doorgestreept omdat die omstreden waren, in dit geval passages over de Messias. „De paus had censoren in dienst die Joodse boeken controleerden op ketterse uitspraken. Overigens was er bij Maimonides sprake van milde censuur. Soms gebeurde het dat er hele pagina’s uit een handschrift werden verwijderd.”

In de loop van de zeventiende eeuw raakte de Joodse gemeenschap in Amsterdam in vervoering. In de Turkse stad Smyrna had rabbijn Sabattai Zevi (1626-1676) zich als de beloofde Messias opgeworpen en veel Joden geloofden hem. In Amsterdam schreven 24 gemeenteleden een brief vol lofprijzingen aan de rabbi.

„Opmerkelijk genoeg zit de brief in onze collectie”, zegt Warncke. „Mijn theorie is dat de brief met iemand is meegegeven richting Smyrna. Intussen viel Zevi door de mand toen hij door de sultan voor het blok werd gezet; hij bekeerde zich tot de islam om zijn leven te redden. Het had toen geen zin meer de brief af te leveren en deze is gaan rondzwerven. In 1933 dook hij op in een antiquariaat in Duitsland. Onze bibliotheek kon hem toen terugkopen. Als de brief nog niet was verzonden op het moment dat Zevi werd ontmaskerd, had de Portugees-Joodse gemeente hem vermoedelijk gewoon weggegooid. Ze schaamden zich heel erg dat ze de pseudo-Messias hadden geloofd.”

In 1889 werd de bibliotheek fors uitgebreid doordat bibliothecaris en boekenverzamelaar David Montezinos zijn privécollectie aan Ets Haim schonk. De bibliotheek werd grondig verbouwd en uitgebreid. Er werd onder meer een gaanderij toegevoegd. Maar de contouren van de oorspronkelijke vierkante ruimte waarin Montezinos zo graag zat zijn nog altijd zichtbaar. En de meeste werken die hij toendertijd ter beschikking had zijn er gelukkig ook nog.

>>etshaim.nl (ook voor rondleidingen).

Dit is het laatste deel in een vierdelige zomerserie over karakteristieke bibliotheken.

Doorhalingen in schitterende editie van Maimonides

„Mijn favoriete stuk uit de collectie? Dat verschilt per dag”, lacht bibliothecaris Heide Warncke. „Nee, niet de Hebreeuwse Bijbel uit 1667.” Hoewel dit pronkstuk van de Amsterdamse drukker Joseph Athias de hele wereld over ging, springt hij voor Warncke niet echt uit boven andere werken van Ets Haim. „Geen enkele Bijbel, overigens”. De bibliothecaris vindt teksten en boeken die je minder gauw in de collectie zou verwachten veel spannender. „Neem bijvoorbeeld het ”Zeevaartswoordenboek” van David Franco Mendes uit ongeveer 1780. Mendes was lid van de Portugees-Israëlitische gemeente en werkzaam als verzekeringsmakelaar. Hij stelde een woordenboek samen met de betekenis van alle scheepsonderdelen, zodat hij de waarde ervan kon bepalen als een schip averij opliep of verging.” Heel mooi vindt Warncke de handgeschreven kopieën uit de dertiende eeuw van teksten van de Joodse filosoof Maimonides. „De schrijver heeft echt geprobeerd er iets bijzonders van te maken; de tekstregels zijn netjes uitgevuld, zodat er fraaie tekstblokken ontstonden. Interessant is dat er op enkele plekken doorhalingen zichtbaar zijn, gevolg van de censuur die de Rooms-Katholieke Kerk in de zestiende eeuw toepaste.”

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen