Dr. Prosman: Kerk niet geschrokken van de Holocaust

Niemand kan eromheen, en de kerk al helemaal niet – de Shoah. Maar precies dat gebeurde na 1945 wél, aldus de hervormde emeritus predikant uit Nijkerk. „De kerk, en dan bedoel ik allereerst mijn eigen kerk, de Protestantse Kerk in Nederland, heeft nooit iets over de Holocaust gezegd. Wel over Israël, ook in de kerkorde, maar over de Holocaust eigenlijk niets.”

Bij boekhandel Den Hertog in Nijkerk presenteerde dr. Prosman woensdagavond zijn studie ”De onverwerkte Holocaust. Spiegel voor de kerk van nu” (uitg. Boekencentrum, 280 blz.). Een „stevig” boek, gaf uitgever Nico de Waal aan, „zoals we dat van Ad gewend zijn: historisch, analytisch, filosofisch, kritisch.”

Dr. Prosman zei te hopen op een „eerlijk en intens gesprek” naar aanleiding van zijn publicatie. „Ik heb al wel gemerkt dat het een bijzonder gevoelig onderwerp is.”

De anti-Joodse maatregelen die Hitler in de jaren voor de oorlog trof, riepen van kerkelijke zijde nauwelijks protest op, aldus de auteur. „In 1933 werd de Ariërparagraaf ingevoerd, die Joden verbood nog langer openbare functies te bekleden, onder andere aan universiteiten. De kerk in Duitsland protesteerde niet. Dat deed ze in 1938, na de Rijkskristalnacht, ook niet. Duizenden Joodse gebedshuizen, woningen, instellingen, gingen in de nacht van 9 op 10 november in vlammen op, 20.000 Joden werden naar een concentratiekamp afgevoerd. Er waren wel individuele protesten, maar daar bleef het bij. Eigenlijk stond de kerk achter Hitler: wij Duitsers moeten ons verdedigen tegen de Joden, ze hebben al zo veel in handen.”

Pas toen de Ariërparagraaf ook in de kerk dreigde te worden ingevoerd, leidde dat tot verzet, stelde dr. Prosman. „Hier lag het begin van de Bekennende Kirche, de Belijdende Kerk, met mensen als Barth, Bonhoeffer, Niemöller. Maar om wat voor soort verzet ging het? Men verzette zich tegen de inmenging van de staat in kerkelijke zaken; het ging niet zozeer om het lot van de Joden.”

„Halfslachtig” noemde hij de Theologische Verklaring van Barmen (1934) dan ook, omdat deze zwijgt over de Joden. „De Belijdenis van Bethel, die drie maanden eerder was opgesteld, sprak nog wel over het Joodse volk. Bij beide was Karl Barth betrokken. Waarom Bethel wel, Barmen niet?”

En na de oorlog? „In oktober 1945 kwam de Evangelische Kerk met de Verklaring van Stuttgart, ten onrechte ook wel aangeduid als Stuttgarter Schuldbelijdenis. Daarin geen woord over de Joden. Het ”Darmstädter Wort” uit 1947: geen woord over de Joden. Pas in 1950 verklaarde de Duitse kerk zich medeschuldig aan het lot van de Joden. Maar in 1975 werd dat weer afgezwakt. Eigenlijk duurde het tot 2000 voordat de kerk met een schuldbelijdenis kwam.”

De Nederlandse kerk is evenmin „geschrokken van de Holocaust”, stelde de Nijkerkse theoloog vast. „De moord op miljoenen Joden is nooit een thema van bezinning geweest. En dan bedoel ik vooral: na de oorlog. Waarom maakte de kerk toen niet goed wat zij voor en in de oorlog verzuimd had? Zeker, de verhouding tot Israël is –na 1948, 1967– wel veranderd. Maar de vraag wie er schuld heeft gehad aan de Holocaust werd nooit gesteld.”

”Christelijke Dogmatiek”

In zijn boek gaat dr. Prosman ook na hoe theologen „die nadenken over de verhouding van God en het lijden” over deze „ramp” spreken. Eigenlijk komen er maar twee positief naar voren: de Duitse theoloog F.-W. Marquardt en de Nederlandse dr. A. van de Beek. Bij hem promoveerde ds. Prosman in 2007 op een proefschrift over de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche. In de recente ”Christelijke Dogmatiek” van dr. G. van den Brink en dr. C. van der Kooi wordt de Holocaust „uiteraard” wel genoemd, schrijft de emeritus predikant, „maar er wordt in theologische zin niets mee gedaan. Dat betekent een achteruitgang vergeleken met Van de Beek. Dat is jammer.”

Hij roept de kerk op tot zelfonderzoek. „Zet dit thema op de agenda van de synode. Ik vind dat de geloofwaardigheid van de kerk op het spel staat. Als zij zelfs in de crisis van de tijd geen woord meer kan spreken, dan is zij de naam kerk niet waard.”

Maar hoe ziet hij dit dan precies voor zich, wilde een van de –tien- tallen– aanwezigen weten. Dr. Prosman: „Er zou al veel gewonnen zijn als de bereidheid er is dit thema op de agenda te zetten. Moet de kerk schuld belijden? Daar is het mij niet zozeer om te doen. Maar erken dat er nog huiswerk ligt. De synode zou daarin het voortouw kunnen nemen. Het begin ligt bij degenen die leiding geven.”

Amsterdam

Zoon Henk-Jan Prosman, die een „leesimpressie” gaf van het boek van zijn vader, maakte de problematiek nog wat concreter. „Een aantal jaren geleden gaf ik les op een school in Amsterdam-Zuid, aan de Beethovenstraat. Vlakbij staat een lutherse kerk. Aan het begin van de oorlog leefden er in deze buurt duizenden Joden, onder wie talloze vluchtelingen. Ik wilde weleens weten hoe daar in die gemeente mee was omgegaan. Waren er contacten? En: hoe reageerde men toen al die Joden gaandeweg verdwenen?”

Zijn onderzoekje „leverde niets op. Er is nooit meer iets over gezegd. En na ’45 ging het kerkelijk leven gewoon weer zijn gang. Je vraagt je af: in hoeverre is de Holocaust hier nu verwerkt?”

>>rd.nl/bevrijding

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen