Maarten Luther heeft niet altijd gelijk

Zo is de vraag naar de relatie tussen Luther en het antisemitisme al oud, maar hij komt nu we 2017 naderen hernieuwd onder de aandacht. Onlangs verschenen twee uitgaven over het thema, namelijk een boek van taalwetenschapper Dietz Bering en een boek van historicus Wolfgang Wippermann.

Bering zet de vraag in het kader van de naar zijn zeggen tragische relatie tussen Duitsers en Joden. Dat deze verhouding een tragisch verloop kent, heeft volgens hem te maken met het feit dat beide groepen zo dicht bij elkaar stonden. Dat zou al bij Luther begonnen zijn, die vanuit zijn terugkeer naar de Schriften ook weer dichter bij de Joden zou zijn gekomen. Die nabijheid werd echter als bedreigend ervaren en die bedreiging werd omgezet in afwijzing en afkeer, een situatie die sindsdien model is geworden voor de Duitse houding tegenover de Joden.

Terwijl Bering meer sociologisch spreekt, legt Wippermann vooral een theologisch accent op de relatie tussen Luther en het antisemitisme. Hij betrekt daarbij tevens Luthers afkeer van zigeuners en zijn „antifeminisme.” Wippermann is er bepaald niet onduidelijk in hoe hij over Luthers positie denkt en hij wijst alle pogingen om Luthers verschrikkelijke woorden over Joden vanuit diens context te verklaren af als volstrekt onacceptabel. Ook beschuldigt hij de Duitse protestantse kerk ervan dat ze nooit met een schuldbelijdenis is gekomen over het lijden dat de Joden is aangedaan, deels met een beroep op Luther. Luther komt er niet best af, maar zijn huidige kerk evenmin.

Avondmaal

De Reformatie betekende dat het altaar van de mis vervangen werd door de tafel van brood en wijn. Minder mooi was dat er binnen het reformatorische kamp een discussie over het avondmaal losbrak die grote schade heeft opgeleverd. Met name Luthers starre houding, waarbij hij vasthield dat Christus lichamelijk in brood en wijn aanwezig was, maakte eenheid onmogelijk.

In de reeks Latijnse werken van Martin Bucer verscheen diens werk over de bediening van het avondmaal. Nicholas Thompson, kerkhistoricus aan de universiteit van Auckland, verzorgde de editie en schreef daarbij een uitvoerige inleiding. In dit werk verdedigt Bucer de reformatorische visie op het avondmaal tegenover die van Rome, maar hij beseft dat hij een strijd naar twee zijden voert. Rome afwijzen en de reformatorische kampen bij elkaar brengen, is een hele opgave. Dit werk wordt nog eens bemoeilijkt doordat Luther van geen wijken weet. Vooral Bucer heeft er alles aan gedaan om Luther tot toenadering tot Zwingli en Bullinger te bewegen, maar het mocht niet baten.

Na Luthers sterven werd het nog moeilijker, omdat –zoals zo vaak in de kerkgeschiedenis– de opvolgers nog een slag fanatieker worden. Een voorbeeld daarvan is Matthias Flacius Illyricus (1520-1575). Luka Illic, wetenschapper en predikant, publiceerde zijn dissertatie over deze interessante en controversiële lutheraan, die net als Illic uit Kroatië afkomstig is. Flacius wilde de erfenis van Luther bewaren en deed dat op zo’n manier dat hij voor nieuwe discussies zorgde. Wat het avondmaal betreft zette hij niet alleen de visie van Luther, maar ook diens starheid voort en bestreed hij de calvinisten op zo’n wijze dat ze tot op de dag van vandaag onder veel lutheranen als verdacht overkomen. Toch ging Flacius in ander opzichten ook zijn collega’s te ver en Illic beschrijft eerlijk hoe deze man ten slotte in een kerkelijk en theologisch isolement terechtkwam.

Lutherbijbel

Bij alle kritiek die op Luther mogelijk is en die er ook moet zijn, overheersen de indrukwekkende prestaties die hij op vele gebieden geleverd heeft. De bundel studies die Melanie Lange en Martin Rösel over Luthers Bijbelvertaling op de markt brachten, getuigt van de nauwelijks te overschatten betekenis van de zogeheten Lutherbijbel. De bundel beschrijft de invloed ervan op latere Duitse vertalingen en op vertalingen buiten het Duitse taalveld.

Luther heeft met grote inspanning geprobeerd de woorden zo te vertalen dat ieder mens de Bijbel kon lezen en begrijpen. Het is prachtig te lezen hoe hij daarbij nieuwe woorden vond en de kracht van het Hebreeuws en het Grieks in een vertaling wist te bewaren. Luther noemde vertalen een kunst die hard werken vereist, en dat zal ieder die zich met vertalen heeft beziggehouden beamen. Luther stak veel werk in een vertaling omdat hij wilde dat het Evangelie bij de mensen kwam.

De vertaling is geen doel maar een middel. Het doel wordt in het boek van Wilhelm Christe beschreven, namelijk: hoe het is tussen de heilige God en een zondig mens. Bekend is in dit verband het begrip ”simul iustus et peccator”, waarmee Luther de positie van de gelovige voor Gods aangezicht aanduidt. De christenmens is zondaar en gerechtvaardigde tegelijk, en dat is een positie waar je niet bovenuit komt.

Christe heeft in dit boek die bekende begrippen geanalyseerd en de vraag gesteld of Luther hiervoor ook een basis in de Schrift heeft. Ook gaat hij in op de vraag of deze benadering niet tot gemakzucht leidt vanuit de gedachte: Ik ben en blijf toch een zondaar, dus waar maak ik me druk over? Het is een dik en boeiend boek geworden, dat ons bij het hart van Luthers theologie brengt. Kritiek op Luther mag, maar dit is toch de kern die blijft staan en waar het ook in 2017, daarvoor en daarna om moet gaan. De mens voor het aangezicht van God, Die rechtvaardig en barmhartig is.

”De vera et falsa caenae dominicae administratione (1546)”, Martin Bucer, Nicholas Thompson (red.); uitg. Brill, Leiden; ISBN 978 90 0427 323 8; 320 blz.; € 126,-; ”Theologian of Sin and Grace. The process of radicalization in the theology of Matthias Flacius Illyricus”, Luka Illic; uitg. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen; ISBN 978 35 2510 117 9; 304 blz.; € 69,99; ”War Luther Antisemit?”, Dietz Bering; uitg. Berlin University Press, Berlijn; ISBN 978 38 6280 071 1; 322 blz.; € 29,90; ”Luthers Erbe. Eine Kritik des deutschen Protestantismus”, Wolfgang Wippermann; uitg. Primus Verlag, Darmstadt; ISBN 978 38 6312 072 6; 224 blz.; € 24,95; ”Was Dolmetschen für Kunst und Arbeit sei. Die Lutherbibel und andere deutsche Bibelübersetzungen”, Melanie Lange, Martin Rösel; uitg. Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig; ISBN 978 33 7403 789 6; 364 blz.; € 49,-; ”Gerechte Sünder. Eine Untersuchung zu Martin Luthers ”simul iustus et peccator””, Wilhelm Christe; uitg. Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig; ISBN 978 33 7403 729 2; 746 blz.; € 98,-.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen