De teloorgang van Kerk en Wereld

Toen de Nederlandse Hervormde Kerk in de naoorlogse jaren haar beoogde nieuwe koers vastlegde in een nieuwe kerkorde (1951), stonden daarin twee artikelen cruciaal: dat over het apostolaat en dat over het belijden. Met apostolaat werd de roeping van de kerk in de wereld bedoeld. Zoals de apostelen met Evangelie de wereld van hun dagen waren ingetrokken, zo zou de kerk dat ook vandaag als „Christusbelijdende geloofsgemeenschap” doen.

Die apostolaire roeping bestond uit drie delen: het gesprek met Israël, het werk van de zending en de verbreiding van het Evangelie onder hen die daarvan waren vervreemd. Bij het laatste werd gevoegd dat de kerk zich „in de arbeid der kerstening” tot volk en overheid zou richten „om het leven naar Gods beloften en geboden” in te richten. Met het oog daarop werd de stichting Kerk en Wereld, die in de oorlogsjaren op initiatief van dr. J. Eykman tot stand was gekomen, kerkordelijk verankerd.

In zijn toelichting op de Hervormde Kerkorde formuleert dr. P. van den Heuvel de doelstelling van Kerk en Wereld als volgt: „Aan dit instituut is een centrale plaats toegedacht in de arbeid van de verbreiding van het evangelie. Genoemd worden als taken: studie, vormingswerk, publicaties, toerusting en scholing.”

Daarvoor werden wika’s (werkers in kerkelijke arbeid) opgeleid, werd evangelisatiewerk (Open Deur) ter hand genomen en werden maatschappelijk en politiek georiënteerde cursussen in het leven geroepen. Los van Kerk en Wereld werd de Raad voor de Zaken van Overheid en Samenleving (ROS) gevormd, als raad van bijstand van de synode inzake het spreken van de kerk en de samenleving.

Polarisatie

Nu de kleine synode van de Protestantse Kerk recent besloot om Kerk en Wereld als zelfstandig instituut op te heffen omdat de kerk zelf de betreffende taken ter hand neemt, werd daarbij herinnerd aan „de grote waarde” die het instituut voor de toenmalige Hervormde Kerk heeft gehad.

Wat de uitwerking is geweest van de echt evangelisatorische arbeid direct na de invoering van de kerkorde valt echter niet te meten. Het is ook goed te herinneren aan de tijd dat Kerk en Wereld brandpunt was van een hevige polarisatie in de kerk. Die voltrok zich rondom wat genoemd werd de bevrijdingstheologie, ook wel genoemd Messiaanse theologie of theologie van de revolutie. Die had zich diep genesteld in de theologie van het apostolaat. Het artikel over het apostolaat in de kerkorde (VIII) was geplaatst voor het artikel aangaande het belijden (X). Dat op zich al gaf brede discussie. Moest de kerk niet eerst weten wat ze beleed om zo belijdend de wereld in te gaan? Nee: gaande in de wereld zou de kerk belijdende kerk zijn.

De praktijk is geweest dat gaandeweg het apostolaat weggroeide van en op spanning kwam te staan met het belijden der kerk. De boodschap raakte meer en meer gepolitiseerd en hier en daar zelfs geïdeologiseerd in een omarming van het (neo)marxisme.

Een grote storm stak op rond een mede door Kerk en Wereld beoogde conferentie onder de naam Kosmokomplot (september 1971), met als slotakte een gezamenlijk optreden van uitsluitend de linkse politieke partijen. Daarin zou het gaan over de vraag hoe parlementaire en buitenparlementaire oppositie elkaar het best zouden kunnen aanvullen.

Protest

Op 31 oktober 1971 verscheen een protest tegen de apostolaatstheologie, in de vorm van een open brief, opgesteld door dr. W. Aalders en mede ondertekend door 24 hervormde theologen, van wie nog slechts ds. L. J. Geluk in leven is. De motivatie luidde: „Wij kunnen gevoeglijk zeggen dat het thema Kerk en Wereld sinds de veertiger jaren alles overheerst. Het staat centraal in de theologische discussies, in de theologische opleiding, in de synodale geschriften, in de kerkelijke publiciteitsmedia, in de oecumenische contacten, in het vormingswerk, in de prediking en de catechese.”

En meer inhoudelijk: „Het apostolaire uitgaan in de wereld heeft het geestelijk leven in de kerk arm en schaars gemaakt (...). Zou het kunnen zijn, dat wij in de wereld zijn uitgegaan zonder werkelijk geroepen en gezonden te zijn? Zou het kunnen zijn, dat wij met een lichtvaardig optimisme de wereld zijn ingegaan, zonder te hebben beseft, wat de wereld en wie de overste der wereld is?”

Ter illustratie werd gewezen op het boek van de Engelse theoloog John A. T. Robinson ”Eerlijk voor God”, maar ook op het „meer gefundeerde werk” van de zendingstheoloog dr. A. Th. van Leeuwen ”Het christendom in de wereldgeschiedenis”. Gesproken werd over de „naïef-optimistische instelling tegenover de huidige, volstrekt geseculariseerde wereld.”

Dr. Van Leeuwen was in 1960 bevestigd tot predikant voor buitengewone werkaamheden. Die werkzaamheden bestonden uit het intensiveren van de contacten tussen de Raad voor de Zending (Oegstgeest) en Kerk en Wereld (Driebergen). Als hoogleraar in Nijmegen zag hij het als zijn taak de macht van het kapitaal aan de kaak te stellen, met behulp van de leer van Karl Marx.

Toen de synode over de open brief vergaderde, vroeg prof. dr. G. C. van Niftrik om rehabilitatie van het boek van Van Leeuwen. De synode zelf noemde de aantijging in de open brief „onjuist en onwaardig.”

Een paar jaar later echter zouden dr. W. Aalders en dr. G. C. van Niftrik, samen met nog vier anderen (prof. dr. H. Jonker, prof. dr. G. P. van Itterzon, mevr. J. A. van Ruler-Hamelink en ondergetekende) het initiatief nemen tot het ”Getuigenis”, dat zich eveneens keerde tegen de horizontalistische theologie die zich het apostolaat had genesteld. Motief: „Ons Getuigenis richt zich met name tegen de hoogmoedige en onverdraagzame mentaliteit, die het Evangelie verbastert tot puur aards Messianisme. (…) Tegen een verpolitisering en vermaatschappelijking van het Heil in de zin van een opstand tegen de gevestigde orde en een omverwerping van de huidige maatschappelijke, politieke orde en structuren.”

Op het landgoed van Kerk en Wereld opereerde ook de sociale academie De Horst, dat bestuurlijk overigens niet onder Kerk en Wereld viel. Daar met name nestelde zich marxistische theologie. In een reactie op de ontwikkelingen aan De Horst werd in die jaren de Gereformeerde Sociale Academie opgericht, onder de naam De Vijverberg.

Uitgedoofd

Langzaam maar zeker is de vlam van de bevrijdingstheologie uitgedoofd. Enkele representanten ervan hebben later schuld bekend over de toenmalige ontwikkelingen, waaraan zij stem hadden gegeven, omdat in de strijd om omvorming of omverwerping van maatschappelijke structuren het geestelijk belang van het individu over het hoofd was gezien.

Het faillissement van de apostolaatstheologie diende zich aan. Kerk en Wereld liet steeds minder van zich horen. In 1991 verstond Kerk en Wereld zich nog als „een centrum voor vorming, toerusting, ontmoeting en beraad” (P. van den Heuvel). In de loop van de tijd is Kerk en Wereld in hoofdzaak een instantie geworden die subsidies toekent, zegt de brief van het moderamen van de Protestantse Kerk aan de leden van de kleine synode.

Nu wordt dus de laatste lamp uitgedraaid. De tijd van raden en stichtingen, die min of meer autonoom opereren en waartegen al direct na de invoering van de kerkorde van 1951 breed bezwaar werd aangetekend, is voorbij. Kerk en Wereld wordt ondergebracht bij de Dienstenorganisatie, aangestuurd door de synode. „Zo kan binnen de doelstelling van de Protestantse Kerk een eenheid van beleid worden gevoerd”, zegt de toelichting. Op hoop van zegen inzake een Bijbels georiënteerde, missionaire betrokkenheid van de kerk op de wereld.

http://www.digibron.nl/search/detail/6c5e2234c31517097eac8bfa040f469c/stichting-kerk-en-wereld-opgeheven

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen