Orde scheppen voor het Evangelie

Zo is het niet. Het gaat niet over vandaag, maar over een historische situatie uit het begin van de zestiende eeuw. De ondertitel luidt dan ook: ”Melanchthons onderricht aan predikanten”. Melanchthon, vriend van Luther en uitermate begaafd als pedagoog, theoloog en raadsman van enkele vorsten, heeft grote betekenis gehad in het scheppen van orde in een verwarde kerkelijke en politieke situatie.

De stelling van Speelmans boek is dat Melanchthon op die manier de kerk deed overleven. Zonder de ordening die hij aanbracht zou het frisse en bevrijdende Evangelie zich niet hebben kunnen waarmaken. Het is een kerkhistorische studie dus, die in die kwaliteit van betekenis is. Het meest wellicht omdat er documenten in gepubliceerd zijn die gediend hebben bij de door de vorst van Saksen ingestelde kerkvisitaties.

Het gaat om een brief van de vorst, waarin hij de redenen vermeldt om deze institutionele visitaties op te zetten. Een tweede waardevol document is een brief van Luther, waarin hij zijn positieve beoordeling kenbaar maakt. Verder zijn er nog twee stukken van Melanchthon zelf. Deze zijn deels van leerstellige aard, deels praktisch aansturend op een radicale verbetering van het onderwijs op de scholen. Deze officiële bescheiden worden aangeboden in een vertaling die de materie toegankelijk maakt voor het bredere publiek van vandaag. De vier stukken vormen het derde deel van het boek, ongeveer vijftig bladzijden. Het is nuttig om van de inhoud kennis te nemen, al vallen de lange zinnen soms wat moeilijk uit.

Versterking

De twee hoofdstukken die aan het bronnenmateriaal voorafgaan, een historisch en een systematisch deel, bereiden de lezing voor van wat door vorst en kerk, Luther en Melanchthon noodzakelijk werd geacht om in een kritische situatie greep op de ontwikkelingen te houden. In één woord gezegd: de Reformatie, waarin de leer van de rechtvaardiging en evangelische vrijheid een vreemd goed dreigde te worden, diende versterking te ontvangen. Het Evangelie moest dieper gaan dan wat een volksbeweging was geworden.

De tweede helft van de jaren twintig bracht gebeurtenissen waarop niet was gerekend: de breuk met Erasmus en het uitbreken van de Boerenopstand, die zich wilde beroepen op de prediking van de vrijheid. Daarbij ook de opkomst van spiritualistische sekten, die soms met geweld hun maatschappelijke en politieke rechten opeisten. En bij dit alles een breuk tussen Luther en Zwingli die fatale gevolgen zou hebben. „Waar gaat het heen?” was de vraag die boven de gebeurtenissen hing.

Dr. Speelman tekent in het historische deel in ruim honderd bladzijden de historische achtergrond, nadat hij een overzicht heeft gegeven van eerder geschiedkundig onderzoek. Hij schetst vervolgens de gang van zaken inzake de relatie van kerk en staat, met de groei van de idee dat beide moeten samenwerken om een chaos te voorkomen. Luther drong daarop aan in zijn woord vooraf bij Melanchthons instructies.

Boete

Het tweede, systematische deel bevat een interessante weergave van Melanchthons theologische opvattingen, voornamelijk over zijn visie op de samenhang tussen boete en vergeving. Het stuk is van de hand van drs. Theo Korteweg, evenals het hoofdstuk over Reformatie en onderwijsvernieuwing.

Speelman biedt in dit tweede deel een overzicht van de inhoud van de twee visitatiebundels van Melanchthon en schrijft over de invloed van de eerste Saksische visitaties en de uitstraling daarvan via Calvijn naar het calvinisme.

Drs. Korteweg laat de historische lijn zien, die in de geschiedenis van kerk en theologie duidelijk waarneembaar is. Hij beschrijft de boete in de Vroege Kerk, in de middeleeuwen, bij Luther en Melanchthon. De vraag komt aan de orde of het geloof aan de boete voorafgaat, dan wel of deze de vrucht is van het geloof.

De kwestie kwam in het geschil met Agricola aan de orde. Deze meende dat in Melanchthons standpunt de absolute vrijheid van de genade in gevaar kwam. Hij uitte zijn bezwaar toen hij kennisnam van de stukken. Ook stelt drs. Korteweg een summier onderzoek in naar Calvijns visie in vergelijking met die van Melanchthon, en verwijst hij kort naar de betekenis van de boete in het latere piëtisme.

Zacharias Ursinus

Het boek biedt een helder overzicht van een belangrijke periode in de ontwikkeling van kerk en theologie. Het maakt het mogelijk om kennis te nemen van stukken die in dogmatische ontwikkelingen en in confessionele formuleringen van later tijd een rol hebben gespeeld. Toen Zacharias Ursinus benoemd was tot docent aan een gymnasium in Breslau, heeft hij voor zijn colleges gebruikgemaakt van Melanchthons werk, tot stand gekomen in de kerkvisitaties in Saksen. Men vindt gedachten uit dit werk dan ook terug in Heidelbergse Catechismus, waarvan het ontstaan onlangs op allerlei manier is herdacht.

In een nawoord verwijst Speelman naar de geheel andere situatie waarin de kerk vandaag verkeert. Hij mediteert meer met gebruikmaking van enkele losse opmerkingen, hier en daar zinvol, maar zonder direct verband met de historische stof. De titel van het boek kan de suggestie wekken dat overleven een kwestie van terugkeren naar vroeger is, wat Speelman niet zal bedoelen. Daarom was een andere naam wellicht directer geweest. Het werk is voorzien van een uitgebreide literatuurlijst en bevat een vijftal registers. Als kerkhistorische studie is het boek van belang, vanwege de bronnen die in een vertaling worden geboden en de brede toelichtingen die bij het lezen ervan nuttig zijn.

Boekgegevens

Hoe overleeft de kerk? Melanchthons onderricht aan predikanten, dr. Herman A. Speelman, m.m.v. drs. Theo Korteweg; uitg. Groen, Heerenveen, 2013; ISBN 978 90 8897 009 2; 248 blz.; € 22,95.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen