Waarheid om voor te leven en te sterven

De uitspraak is ontleend aan de dagboekaantekeningen die Kierkegaard in de zomer van 1835 optekende in het Deense Gilleleje. Voor het eerst is het verhaal over deze episode in het Nederlands vertaald. Kierkegaard is op zoek naar zijn levensbestemming. Overeenkomstig de wens van zijn vader wil hij zijn theologiestudie afmaken, maar hoe verder? Wat voor zin heeft het om de betekenis van het christendom uiteen te zetten als deze voor hem geen „diepere betekenis” heeft?

Het gaat erom dat die kennis levend in hem wordt opgenomen. „Daar snakt mijn ziel naar, zoals de woestijnen in Afrika naar water.” Hij is op zoek naar een brandpunt in zijn leven, iets wat samenhangt met de diepste wortels van zijn bestaan, wat overeind blijft, ook al stort de hele wereld in elkaar.

In een brief aan zijn zwager Peter Wilhelm Lund, die de opmaat tot deze aantekening is, schrijft hij hoe zijn leven eruit moet zien. In deze brief noteert hij de volgende opmerkelijke woorden: „In de orthodoxie ben ik, zoals u wel weet, om zo te zeggen opgegroeid. Maar zodra ik zelf begon te denken, begon die enorme kolos langzamerhand te wankelen.”

Redactieleden die betrokken waren bij de uitgave van Kierkegaards werken in het Nederlands reflecteren in een bundel op het ”Gilleleje-fragment”. In een van Kierkegaards aantekeningen vinden we een kritische opmerking over de predestinatieleer. Kierkegaard hekelt de consequentiedwang van deze leer, die als een mierenleeuw de mens meetrekt in een trechtervormige gang, dieper in de ellende. Kierkegaard noemt deze leer een „miskraam” die de tegenstellingen van menselijke vrijheid en Gods almacht tevergeefs met elkaar probeert te verzoenen en de vrijheid per saldo negeert. Wat genegeerd wordt is de concrete menselijke werkelijkheid ten gunste van een met ijzeren logica doorgevoerde goddelijke voorbeschikking.

Het is overigens de enige passage in zijn werk waarin Kierkegaard zich kritisch uit over de predestinatieleer. Met zijn kritische opmerkingen over de orthodoxie valt de filosoof niet het christelijk geloof als zodanig aan, maar doelt hij volgens dr. Pieter de Boer op de verwording ervan in een leersysteem dat het rationalisme zou hebben voortgebracht. Steeds gaat het Kierkegaard erom dat het christendom geen quasiobjectieve leer verkondigt, maar een wijze van leven.

Openbaring van buitenaf

In de serie Kierkegaardwerken van uitgeverij Damon verscheen dit jaar ”Filosofische kruimels”, het boek waarin Kierkegaard onder de naam Johannes Climacus uiteenzet hoe de christelijke waarheid gekend wordt. Op een experimenteel-filosofische wijze (het boek verschijnt niet voor niets onder pseudoniem) wordt uiteengezet dat de waarheid niet gekend wordt door herinnering (Griekse denken), maar door openbaring van buitenaf. De eeuwige God maakt de mens bekend dat hij in een situatie van ónwaarheid verkeert en dat hij het geloof als voorwaarde nodig heeft om de God-mens Christus te kennen. Climacus spreekt van de Paradox, die alleen onthuld wordt door het geloof. De categorie van het ogenblik is van beslissende betekenis: God komt in de (volheid van de) tijd en maakt zo een nieuw begin in de heilsgeschiedenis. Ook het geloof brengt de mens een nieuw begin als hij door het geloof een nieuw schepsel wordt.

Het klinkt allemaal erg abstract, maar Kierkegaard wil op ironische wijze ”brokjes” geven voor het speculatieve denken van zijn tijd dat geloof en rede harmonisch in elkaar doet overgaan. Wie de echte Kierkegaard wil leren kennen moet zijn ”religieuze toespraken” lezen, waarvan onlangs het vijfde deel is verschenen. Het zijn geen publieke toespraken, zoals de titel suggereert, maar meditatieve bespiegelingen waarmee hij zich tot de lezer (in plaats van de hoorder) richt en deze inwijdt in zijn religieuze verhouding tot God. De toespraken bieden een mengeling van diepe psychologische inzichten in de mens, ontleend aan het dagelijks leven, en religieuze waarheden, en dat alles verwoord in een briljante stijl.

Cultuuranalyse

Ondertussen zijn met het oog op het Kierkegaardherdenkingsjaar (dit jaar is het 200 jaar geleden dat hij werd geboren) twee boeken over Kierkegaard verschenen. Geert Jan Blanken schreef een inleidend werk op het leven en werk van de Deen. Hij slaagt erin om op bevattelijke wijze de kernthema’s duidelijk te maken, al heb ik het gevoel dat hij vaak blijft hangen in een niet-christelijke interpretatie van het werk van Kierkegaard. Hij definieert eeuwigheid bijvoorbeeld als „dat wat het leven leefbaar en open houdt”, om het Kierkegaards mensbeeld te typeren als een synthese van tijd en eeuwigheid. Blanken komt er aan het eind van zijn boek wel op terug en beschrijft hoe Kierkegaards denken toch wezenlijk christelijk is.

Blanken laat ook duidelijk zien welke scherpe en actuele cultuuranalyse Kierkegaard maakt, zoals zijn waarschuwing voor de massa, het anonieme publiek, de publieke opinie, het ”geklets”, de oppervlakkigheid, de journalistiek die de suggestie schept dat iets waar is als het maar in de krant staat. Het ontbreekt volgens Kierkegaard aan enkelingen die zich durven te onderscheiden van de massamens. De enkeling is iemand die zichzelf wordt, gepassioneerd leeft, beslissingen durft te nemen en tot handelen komt. Hij is niet een toeschouwer, iemand die het eeuwige zo heerlijk abstract maakt, geniet van een preek over de verschrikkelijkste gebeurtenis als het offer van Izak door Abraham, maar daarna met de familie koffiedrinkt en een wandeling maakt.

Hoogtepunt

Het boek ”Kierkegaard in discussie” van Onno Zijlstra brengt Kierkegaard regelmatig in verbinding met filosofische discussies in het verleden en het heden. Kierkegaard gaat een strijd aan op twee fronten: tegen de valse hoop van een omvattende geschiedenisfilosofie aan de ene kant en tegen de berusting van een zwartgallig nihilisme aan de andere kant. Het is soms moeilijk om de doorgaande lijn in het boek te vinden. Terecht zegt Zijlstra dat het Kierkegaard er tenslotte om te doen is het individu (de enkeling) bij zichzelf en bij God te brengen. Het christelijk geloof is het hoogtepunt van individuele authenticiteit.

Filosoferen betekent bij Kierkegaard ook daarin leven. Hij is schrijver geworden, geen echtgenoot en predikant. Is hij een christen? Dat ideaal houdt hij volgens Zijlstra zo hoog dat hijzelf er niet bij kan, maar hij is in elk geval geen burgerlijke christen. Hij noemt zich „slechts een dichter” in dienst van de goede zaak. „Zijn schrijverschap dient niet ter verpozing, maar dient ertoe de mensen tot zichzelf te brengen en het ideaal van de navolging van Christus in optima forma te presenteren.”

Als de Deense Sokrates, zoals Kierkegaard weleens genoemd wordt, op die manier de lezer anno 2013 weet te inspireren, is zijn doel bereikt. Over de manier waarop hij dat gedaan heeft, kan men van mening verschillen, maar zijn hoofdmissie ”christen worden in de christenheid”, een persoonlijk navolging van Christus contra verburgerlijkt naamchristendom, heeft nog niets aan actualiteit verloren.

Boekgegevens

Voor die ene die lezen wil. Vijf opbouwende toespraken, Søren Kierkegaard, vert. Lineke Buijs en Andries Visser; uitg. Buijten & Schipperheijn, Amsterdam, 2013; ISBN 978 90 5881 591 0; 143 blz.; € 15,-;

Filosofische kruimels. Johannes Climacus of De omnibus dubitandum est, Søren Kierkegaard; uitg. Damon, Budel, 2013; ISBN 978 90 5573 979 032 90; 240 blz.; € 32,90;

Een idee om voor te leven en te sterven, Desiree Berendsen, Johan Taels, Søren Kierkegaard e.a.; uitg. Damon, Budel, 2012; ISBN 978 94 6036 065 7; 132 blz.; € 14,90;

Kierkegaard. Een inleiding in zijn leven en werk, Geert Jan Blanken; uitg. Ambo, Amsterdam, 2012; ISBN 978 90 263 2493 2; 220 blz.; € 19,95;

Kierkegaard in discussie, Onno Zijlstra; uitg. Damon, Budel, 2012; ISBN 978 94 6036 059 6; 176 blz.; € 17,90.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen