De katholieke Bilderdijk

Bij de herdenking van Bilderdijks 150ste geboortejaar -op 1 oktober 1906- hield Abraham Kuyper een lezing over de "nationale betekenis" van de dichter-denker. Onomwonden steekt hij de loftrompet over de man "die in dagen van nationale inzinking, ons het geloof herschonk aan de virtualiteit van onzen nationalen geest." Het was Bilderdijk die de Nederlandse taal redde. Het was Bilderdijk die van geschiedschrijving weer een geïnspireerd verhaal maakte. Het was Bilderdijk die de liefde voor het vaderland wakker schudde. En het was Bilderdijk die "met magnetischen zang Nederland weer naar Oranje en Oranje weer naar Nederland getrokken heeft." In breed-bombastische bewoordingen zet Kuyper zijn Bilderdijk bij in het vaderlands pantheon. Om zijn gehoor huiswaarts te sturen met de "niet uit te wisschen indruk, dat in Haarlems graftombe 't lijk rust van een man die een groote in ons Israël, een eere voor onze natie is geweest."

Het is een bijzonder stuk om te lezen. Niet zozeer door de feiten die Kuyper over Bilderdijk te berde brengt, maar vooral door de wolkjes wierook die haast van elke bladzijde opstijgen. Kuyper is een mooi voorbeeld van de grote waardering die men in orthodox-gereformeerde kring altijd gehad heeft voor de dichter-denker. Dat begint al met de levensbeschrijving van Da Costa, en ook figuren als Herman Bavinck en Geerten Gossaert hebben zich niet onbetuigd gelaten. In onze tijd leeft de liefde voor Bilderdijk voort in reformatorische kring, getuige deze themabijlage.

En die is natuurlijk voluit te begrijpen: als strijder tegen de revolutiegeest, tegen remonstrantisme en vrijzinnigheid, als conservatief en Oranjeminnaar, als gelovig en diepgevoelig mens en als "pater familias van het Réveil" (aldus Van der Zwaag sr.) sluit Bilderdijk vrijwel naadloos aan bij de behoeften van het reformatorisch volksdeel.

Vrijwel zeg ik, want op andere punten bestaan er nog wel fricties. Dat bleek een paar jaar geleden bij het verschijnen van de studie "Hogere Sferen" (1998) van de VU-historicus dr. Joris van Eijnatten. Het boek gaf in deze krant en ook elders aanleiding tot een stevige discussie over de christen en "theosoof" Bilderdijk. Een terechte discussie, want bij alle waardering die hij ontvangt, dringt zich de vraag op: hoe orthodox-gereformeerd was Bilderdijk eigenlijk? Kan hij als een soort oudvader gelden?

Nederig

Het is geen gemakkelijke opgave een lijn te ontdekken in de vele meningen die over Bilderdijk ten beste zijn gegeven. Een kameleon mag je hem best noemen. Hoe je tegen hem aankijkt, hangt in de eerste plaats sterk af van je eigen levensbeschouwelijke positie en vervolgens ook van het perspectief dat je neemt. Bilderdijk de historicus is een andere dan Bilderdijk de dichter, en de dichter is weer een andere dan de christen of de Réveilman. De liberale historicus Geyl keek naar Bilderdijk als historicus, en zag in zijn "Geschiedenis des Vaderlands" slechts de sporen van een advocaat en partijman, niet die van een serieus geschiedschrijver. "Wat Bilderdijk deed, was nog eens al de oude praatjes en extreme leuzen en grieven van de anti-Staatse partij opdissen en de soortgelijke partijdwaasheden van de anderen bestrijden."

Geyl vond het nodig Bilderdijk eens een paar ferme tikken uit te delen. Niet minder stevig liet de socialistische historicus Jan Romein zich uit. Hij keert zich tegen de grote Bilderdijkverering. Romein bekijkt Bilderdijk als "erflater van onze beschaving" en noemt hem, samen met Multatuli, "wel de meest omstreden grote Nederlander". "Zij, die zich als zijn aanhangers en opvolgers beschouwden, hebben de oorzaken daarvan gezocht èn in zijn overtuigd partij kiezen tegen de geest der eeuw èn in de ongekende openhartigheid waarmee hij in zijn werk en zijn brieven zijn gehele ziel van zondig mensenkind heeft blootgelegd. Zij hebben zich daarop gehaast overal, waar dat bloot niet het rozerood en lelieblank der onschuld vertoonde, er een doekje om te winden, van Da Costa af, die het met veel zalving en hier en daar een heel en een half leugentje deed tot Geerten Gossaert toe, die er een zak vol sofismen voor gebruikte."

Volgens Romein kon Bilderdijk zich voor God verootmoedigen, "maar voor de mensen nooit () God stond met hem en met hem alleen buiten de wereld der normaliteit en het valt niet te ontkennen, dat waar hij zich tegen die wereld keert, zijn zich één voelen met God tot een bijna identificatie voert, waaruit meer de "God in 't diepst van mijn gedachten" van Kloos dan de démoed spreekt."

Of het de taak is van een historicus zich zo stellig over de oprechtheid van Bilderdijks nederigheid uit te spreken, waag ik te betwijfelen. Feit is wel dat Bilderdijk er ideeën op na hield over het Zelf en de goddelijkheid van de dichterziel, die op gespannen voet staan met de eveneens door hem beleden zondigheid van de menselijke natuur. Die combinatie van zelfbewustzijn en beleden nederigheid leidden soms tot dichtregels, waarin beide "gestalten" op een merkwaardige manier zijn vermengd. Overal waar godsvrucht is, dicht Bilderdijk, kennen ze mij:

"'k Ben Bilderdijk - Ge ontzet? Nu kent ge heel mijn lot.

Die naam is nergens vreemd, waar de eerbied woont voor God."

Mystiek

In de genoemde studie van Van Eijnatten ("Hogere sferen. De ideeënwereld van Willem Bilderdijk, 1756-1831") worden de bronnen van zijn denken uitputtend geanalyseerd: zijn verhouding tot de theosofische stromingen, tot Swedenborg en het Spätpietismus, tot de Rozenkruizers, Leibniz, Kant, Newton en vele, vele anderen. Het boek toont een fijnzinnig mozaïek van ideeën en invloeden op de dichter-denker.

Tegelijk werpt het een ander licht op Bilderdijk als orthodox-gereformeerd figuur. Te denken valt aan Bilderdijks leer van de goddelijke ziel, aan zijn soms ineen laten vloeien van rechtvaardiging en heiliging (wat hem dichter bij Augustinus dan bij Calvijn brengt), aan zijn opmerkelijke belangstelling voor de rooms-katholieke transsubstantiatieleer, als hij neigt naar een fysieke opvatting van het lichaam en bloed van Christus, aan zijn leer van de Drie-eenheid die eerder mystiek dan gereformeerd is te noemen, en aan zijn onverschilligheid ten opzichte van de institutionele kerk.

Van Eijnatten toonde aan dat Bilderdijk de hoofdinhoud van het christelijk geloof reduceert tot een beperkt aantal duidelijk orthodoxe leerstukken, zoals de Drie-eenheid, de menselijke zondigheid en de genoegdoening van Christus. Met zijn eenzijdige nadruk op persoonlijk geloof en zijn gebrek aan belangstelling voor kerkgenootschappen kan hij gelden als voorstander van een onzichtbare oecumene.

In dit beeld past de opmerking van Romein dat via Bilderdijk en zijn althans wíllen begrijpen van de Roomse Kerk, de katholieken tot de Nederlandse geschiedenis konden doordringen. Geen wonder dat de rooms-katholieke letterkundige J. A. Alberdingk Thijm bewondering toonde voor zijn protestantse collega. Thijm schreef eens een gedicht waarin hij getuigde van een visioen. Aan de overzijde van het graf, in het schimmenrijk, zou Bilderdijk zijn gids zijn.

Het is altijd mooi dat de gereformeerde gezindte niet alleen orthodox-gereformeerde voormannen, maar ook bovenconfessionele 'oudvaders' in haar canon een plaats gunt. Figuren die de gereformeerde orthodoxie niet alleen bevestigen, maar bij tijden ook uitdagen en corrigeren: Augustinus, Luther en dit "onbegriepelick Mensch" Bilderdijk (Rudolf van Reest).

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen