Na Auschwitz is niets meer onmogelijk

Hans Jansen is 74. Zijn leeftijd weerhield hem er niet van opnieuw een werk van ruim 1000 bladzijden te schrijven: "Van jodenhaat naar zelfmoordterrorisme; Islamisering van het Europees antisemitisme in het Midden-Oosten". "Ik geniet gelukkig een heel goede gezondheid. Ik vind dat een geweldige zegen, die ik van boven ontvang. Ik kan nog werken als iemand van 25."

Het is bepaald niet voor het eerst dat de emeritus predikant in de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) over het thema antisemitisme publiceert. In 1981 verscheen van zijn hand het geruchtmakende boek "Christelijke theologie na Auschwitz", vier jaar later gevolgd door een tweede deel. Daarin probeert hij de wortels van de Jodenhaat bloot te leggen, en komt hij tot de -omstreden- conclusie dat het antisemitisme uiteindelijk zijn oorsprong vindt in het Nieuwe Testament. Sinds 2002 doceert prof. Jansen aan het Simon Wiesenthal Instituut in Brussel.

Ondanks de omvang van zijn jongste pennenvrucht "lezen mensen het in één adem uit", zo typeert de hoogleraar de eerste reacties op zijn publicatie. "Vooral de passages over Palestijnse schoolboeken hebben hen geschokt. Eén lezer mailde: Als vaders en moeders van hun kinderen houden, moeten ze uw boek lezen."

Gedemoniseerd

De voorbeelden uit Palestijns lesmateriaal liegen er dan ook niet om. Op systematische wijze wordt het bestaansrecht van de staat Israël erin ter discussie gesteld, worden Joden gedemoniseerd en als bedriegers en verraders afgeschilderd. "Het is werkelijk schokkend als wij in de schoolboeken voor de leerlingen kijken naar de kaarten in de handboeken geschiedenis, aardrijkskunde, cultuur en religies van het Midden-Oosten, waarop de staat Israël helemaal niet voorkomt", schrijft Jansen.

"Er is altijd de indruk gewekt dat er verschil is tussen radicale bewegingen als Hamas en Hezbollah, en de Palestijnse Autoriteit", legt de theoloog uit. "Maar als 1,2 miljoen Palestijnse kinderen tussen 1993 en nu -met behulp van officieel lesmateriaal van de Palestijnse Autoriteit- zijn vergiftigd met het idee dat de staat Israël geen recht van bestaan heeft en moet worden vernietigd, maak ik me geen illusies over dat onderscheid. Zulk onderwijs is de doodsteek voor het vredesproces."

"Daaruit blijkt dat de zogenaamd gematigde Palestijnse Autoriteit uiteindelijk hetzelfde strategische doel als Hamas heeft: de vernietiging van Israël", vervolgt Jansen. "Voor mij was dat een grote schok. En die vernietiging zal zich in etappes voltrekken. Hamasoprichter Ahmed Yassin zei altijd: "Wie Allah liefheeft, die haast zich niet." Eerst de macht overnemen, dan de samenleving islamiseren, om van daaruit in naam van de islam aan te werken op het elimineren van de Joodse staat. De toekomst is veel somberder geworden door de uitslag van de Palestijnse verkiezingen van vorige week. Ik ben bang dat we nu midden in die tweede fase zitten: Hamas is bezig 'orde op zaken te stellen' in de eigen maatschappij."

Lakse houding

Zal de vernietiging van de staat Israël ooit werkelijkheid worden? Prof. Jansen: "Ik ben geen profeet. Maar op grond van het feit dat Auschwitz mogelijk geweest is, ben ik nuchter genoeg om te beseffen dat er in het Midden-Oosten nog verschrikkelijker dingen kunnen gebeuren dan tot nu toe het geval is geweest. Als je jarenlang je kinderen op zo'n grote schaal hebt vergiftigd, is het bijna onmogelijk om dat er weer uit te krijgen."

De van huis uit rooms-katholieke wetenschapper hekelt de "lakse" houding van de Europese Unie ten aanzien van de groeiende Jodenhaat in het Midden-Oosten. "Europa heeft eenzelfde geschiedenis achter de rug als het gaat om antisemitisme. Ik vind het daarom onbegrijpelijk dat dit thema nog niet op de politieke agenda staat. Dat is vooral het gevolg van onwil in het Europees Parlement. Het heeft denk ik ook te maken met angst voor moslims. De EU bleef maar doorgaan met gelden naar de Palestijnse Autoriteit door te sluizen."

Ook de christelijke kerken komen er niet zo best van af. Tijdens de presentatie van zijn boek, vorige week maandag in Amsterdam, riep Jansen onder andere de PKN op krachtig stelling te nemen tegen de toenemende bedreiging van de staat Israël. "Het is mij de afgelopen vijf jaar opgevallen dat de kerkleiders in ons land, maar ook in andere Europese landen, eigenlijk nooit met zoveel woorden de zelfmoordaanslagen in Israël veroordelen. Ik heb er moeite mee om dat te begrijpen. Ook gezien artikel I van de kerkorde van de PKN, waarin gesteld wordt dat de kerk de onopgeefbare opdracht heeft om elke vorm van antisemitisme te bestrijden. Ik hoop dat mijn boek aanleiding is om dit thema eindelijk op de agenda te plaatsen."

Forse kritiek

"Voor mij kan niemand menen christen te zijn en gemeenschap te hebben met Jezus van Nazareth -de grootste Zoon van het Joodse volk- zonder zich verbonden te voelen met de naaste bloedverwanten van Jezus. Jezus Zelf is Zijn volk onvoorwaardelijk trouw gebleven, tot aan Zijn dood. Hij is gestorven als Jóódse Martelaar."

Niet als Martelaar, maar als Middelaar.

"Als Joodse Martelaar én Middelaar. Wie Jezus ontmoet, ontmoet het Jodendom. De kerk is de afgelopen tientallen jaren juist bezig geweest met de Joodse wortels van het christendom. Als daar het wezen ligt van het christendom, begrijp ik niet dat je als PKN-synode of als bisschoppenconferentie antisemitisme en vooral zelfmoordaanslagen niet veroordeelt."

In een interview stelde u onlangs dat de kerk zwijgt omdat ze bang is met haar eigen geschiedenis te worden geconfronteerd.

"Vanaf het moment dat Jeruzalem werd verwoest, de tempel in vlammen opging en de Joden als slaaf werden verkocht, hebben theologen zich gebogen over de vraag hoe de vernietiging van Judea moest worden geïnterpreteerd. En natuurlijk, het is nooit als dogma afgekondigd, maar wat vanaf die tijd in feite altijd als dogma heeft gefungeerd, is dat de Joden nooit meer zullen terugkeren naar hun land, dat de diaspora een straf van God was."

De stichting van de staat Israël, in 1948, moet voor theologen een enorme schok zijn geweest.

"Dat was inderdaad een enorme theologische schok. Dit kón niet! Dit was onmogelijk. Ik sprak eens iemand in het Vaticaan die zei: "Dit moet gebeurd zijn terwijl God een moment, zo maar een halfuur of zo, geslapen heeft. En dit kan nooit blijvend zijn. Israël zal weer vernietigd worden, want God laat niet met zich spotten." Het Vaticaan heeft er vervolgens een halve eeuw over gedaan om die schok te boven te komen." Fel: "Theologen moeten met déze onderwerpen bezig zijn!"

Hoe beoordeelt u de tekst: "Zijn bloed kome over ons en over onze kinderen"?

"Het is vreselijk hoe die tekst tot in de Tweede Wereldoorlog is uitgelegd. Dat predikanten zeiden: Wat het Joodse volk overkomt, is hun straf voor wat ze de Messias aangedaan hebben. Ik zat als jochie van 15, 16 in de kerk en hoorde die verklaring. Ik dacht nog: Dit is bepaald geen aanbeveling om Joden in de oorlog te herbergen. Tegenwoordig hoor je er bijna geen predikant meer over preken. Ik ben ook van mening dat het hier om een theologische opvatting van Matthéüs gaat."

Trekt u daarmee de historiciteit van dit Bijbelwoord in twijfel?

"De Evangeliën zijn geen biografieën, maar geloofsverkondiging. Als je de woorden van Matthéüs letterlijk neemt, werk je jezelf enorm in de nesten."

In uw boek "Christelijke theologie na Auschwitz" stelde u dat het antisemitisme zijn wortels in het Nieuwe Testament vindt. Bent u die mening nog steeds toegedaan?

"Nou, het ligt iets genuanceerder. Ik heb met name laten zien hoe de receptie van de geschriften van het Nieuwe Testament door de eeuwen heen is geweest: bij de Latijnse en Griekse kerkvaders, de middeleeuwse exegeten, de Reformatoren: Luther, Calvijn, Zwingli, tot en met de Tweede Wereldoorlog. Welke uitleg geven zij aan het Nieuwe Testament? En mijn conclusie was toen dat in ieder geval de allergrootste wetenschappers tot de conclusie komen dat er in de nieuwtestamentische geschriften passages staan die zeer anti-Joods zijn. En dat hangt weer samen met het eerste schisma: tussen kerk en synagoge. Als de beste exegeten 2000 jaar lang het Nieuwe Testament anti-Joods uitleggen, moet je dat wel serieus nemen."

Er zijn in de loop van de eeuwen wel degelijk theologen geweest, met name Nadere Reformatoren, die het Joodse volk een warm hart toedroegen.

"Een aantal van Luthers geschriften was sterk anti-Joods. Calvijn moest daar niets van hebben. Hij zag de kerk wel als het nieuwe Israël, maar zei tegelijkertijd: Wij mogen het Joodse volk wel eindeloos dankbaar zijn voor wat wij van hem hebben ontvangen. En die lijn heeft zich in de Nadere Reformatie voortgezet. De grootste aanhangers van Israël vind je op dit moment in kringen die in deze traditie staan. Die kant is er ook - en ik ben daar trots op."

Moeten we in dit verband niet onderscheid maken tussen anti-judaïsme (verzet tegen het Jodendom als religie) en antisemitisme (de racistische variant)?

"Antisemitisme is een betrekkelijk nieuw woord, dat pas in de tweede helft van de negentiende eeuw in zwang is geraakt. Het betekent zoveel als dat het slechte van de Joden in hun genen zit, dus inderdaad de racistische vorm van Jodenhaat. Zeer snel is de term antisemitisme echter veralgemeniseerd. Zelf spreek ik daarom liever in alle gevallen van Jodenhaat. Met alle mogelijke bijvoeglijke naamwoorden kun je dat vervolgens nuanceren."

De subtitel van uw boek luidt: "Islamisering van het Europees antisemitisme in het Midden-Oosten". Is het niet zo dat Jodenhaat in de islamitische wereld meer op zichzelf staat en haar eigen religieuze inspiratie heeft?

"Moslimtheologen beroepen zich op de onwrikbare overtuiging, gegrond op de Koran, dat de umma (de wereldwijde islamitische gemeenschap, red.) onvervreemdbare rechten heeft op al het grondgebied dat ooit door de islam is veroverd en geannexeerd. De islam is in feite de grootste koloniale macht uit de geschiedenis. Daarom is er ook geen plaats voor de staat Israël. Als zodanig heeft de islamitische Jodenhaat inderdaad een eigen oorsprong. Maar Europa heeft hem wel de antisemitische literatuur en thema's aangereikt: De Protocollen van de Wijzen van Sion, Mein Kampf, ga zo maar door."

Is het realistisch dat moslims dit dogma ooit zullen opgeven en er daadwerkelijk vrede met Israël kan komen?

"Net zo realistisch als het feit dat de christelijke kerk na 2000 jaar is teruggekomen op haar standpunt ten aanzien van het Joodse volk."

Moslimlanden verdedigen zich nogal eens met de stelling dat Joden het in het verleden onder islamitisch bestuur veel beter hadden dan onder Europese overheden.

"Het is onder wetenschappers communis opinio dat er van échte Jodenhaat in de islam eeuwenlang slechts sporadisch sprake was. Wél waren Joden ook onder moslimregimes altijd djimmi's, tweederangs burgers. Maar vergeleken met de Europese geschiedenis waren moslims een stuk toleranter. Waarom zij n er anders Joden uit Spanje en Portugal naar Turkije gevlucht? Echt anders wordt het na de stichting van de staat Israël, in 1948. Dan worden de Joden plotseling een bedreiging voor de islamitische wereld - met alle gevolgen van dien. Ik ben overigens bang dat er in wetenschappelijke kringen soms een te gunstig beeld wordt geschetst van de wijze waarop Joden in de islam werden behandeld. Misschien is dat een aardig onderwerp voor een vervolgstudie."

U bent in de jaren '80 als getuige-deskundige betrokken geweest bij diverse processen die erop gericht waren vermeende antisemitische boeken (onder andere "Volk tussen eenzaamheid en eeuwigheid" van ds. P. den Butter) te verbieden, en bij de rechtszaak tegen het omstreden evangelistenechtpaar Lucas en Jenny Goeree. Hoe kijkt u daar anno 2006 op terug?

"Het was een andere tijd. Ik wilde die rol ook niet graag op me nemen, zeker niet als christen. Anderzijds heb ik altijd de uitspraak van een rabbijn in gedachten gehouden dat je met laster een drievoudige moord pleegt: Je vermoordt de persoon die je belastert, je lezerspubliek en uiteindelijk ook jezelf. Overigens hadden de Goerees echt een proces nódig. Wat zij deden -antisemitische lectuur bij Joden door de bus gooien- kon écht niet."

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen