Geen helden, maar ook geen schurken

Hoe hebben de inwoners van drie dorpjes op het Zeeuwse platteland zich gedragen tijdens de Tweede Wereldoorlog? Hoe gingen zij om met de morele dilemma's die toen speelden: aanvaardden ze het nieuwe gezag en voerden ze de opdrachten van de Duitsers gewillig uit, of boden ze weerstand aan de 'gekroonde rover'? Deze vragen staan centraal in het onderzoek van mevrouw Kramer-Vreugdenhil waarop zij gisteren is gepromoveerd aan de Vrije Universiteit te Amsterdam.

Vijftien jaar geleden begon dr. Kramer met haar onderzoek. Ze nam als lerares Nederlands afscheid van het onderwijs en zocht een nieuwe, intellectuele uitdaging. Haar man, gepensioneerd fysicus, stimuleerde haar daarbij, al heeft hij zich pas voor het eerst echt in het onderzoek verdiept toen de tekst van zijn vrouw op papier stond.

Predikant

Mevrouw Kramer groeide op als tiener in het dorpje Meliskerke. Haar vader was daar destijds predikant van de gereformeerde kerk. De oorlogsjaren en de onderwaterzetting van het eiland in 1944 door de geallieerde luchtmacht, herinnert zij zich als geen ander. "Ik heb alles bewust meegemaakt. Bij m'n vader kwamen zowel Duitsers als onderduikers over de vloer", vertelt ze in haar woning in Waalre, een dorp onder Eindhoven.

Tot voor de start van haar onderzoek stond dr. Kramer geen onverdeeld gunstig beeld van de houding van de dorpsgenoten jegens de bezettingsmacht voor ogen. Zij wijt dat aan kleine, alledaagse ervaringen. "Zo hoorde ik als kind een gesprek aan tussen een Duitse militair en een achtenswaardig man uit het dorp. Het ging over de verkoop van een partij aardappelen. "We worden het samen wel eens", zei de man. Dat verbaasde mij. "Dit kan toch niet?" dacht ik. Ik vond het fout."

Na uitgebreid archief- en literatuuronderzoek en intensieve gesprekken met oudere inwoners, komt dr. Kramer tot een genuanceerde afweging. "De meeste dorpelingen waren geen helden en evenmin schurken, maar mensen die zich aanpasten aan de veranderde omstandigheden. Sommigen dachten daarbij vooral aan zichzelf, anderen probeerden te helpen", schrijft ze. Handel met de Duitsers werd door de mensen zelf niet als 'fout' ervaren. Dat werd het pas als zij buiten normale proporties verdienden aan hun hand- en spandiensten.

Traditie

In haar boek, dat rijk geïllustreerd is, schenkt dr. Kramer veel aandacht aan de religieuze component in de houding van de dorpsbewoners. Daarover is ze niet bepaald positief. Vooral het bevindelijk-gereformeerde deel van de bevolking blonk niet uit in het bieden van weerstand aan de Duitsers, zo is haar conclusie. Als er al verzet was, dan kwam het vrijwel altijd uit de hoek van de gereformeerde kerk, maar zelden waren leden van de gereformeerde gemeente van de partij.

Volgens mevrouw Kramer had dat deels te maken met de Walcherse traditie, maar ook met het respect dat de mensen hadden voor het gezag. Zeker in de beginjaren van de oorlog, toen de Duitsers hun kwade bedoelingen nog niet blootgaven, leefden velen in de overtuiging dat verzet en ongehoorzaamheid pas gerechtvaardigd waren als de kerken en de prediking direct gevaar liepen en christenen werden gedwongen om handelingen te verrichten in strijd met Gods geboden. Maar ook toen de oorlog heviger werd, bleef in de gereformeerde gemeenten in Aagtekerke en Grijpskerke onderwerping de norm, aldus dr. Kramer. In de twee gereformeerde kerken klonk toen volgens haar een veel scherper protest.

De houding van de bevindelijk-gereformeerden vloeit naar de mening van mevrouw Kramer rechtstreeks voort uit de manier waarop ds. G. H. Kersten de Duitse bezettingsmacht bejegende. "Zeker in Meliskerke, waar ds. Kersten zelf als oefenaar heeft gewerkt en in die tijd nog geregeld logeerde, genoot hij groot respect. Hij drong in zijn artikelen in De Banier en de Saambinder aan op onderwerping. In de jaren dertig heeft hij vele malen gewaarschuwd voor naderende oordelen uit Gods hand. Dat kun je zo nalezen. Met de komst van de Duitsers zag hij die uitspraken bewaarheid."

Bij de Gereformeerde Kerken was de situatie anders, al riep de destijds bekende hoofdonderwijzer A. Janse uit Biggekerke eveneens op tot een buigen onder het juk. "Prof. K. Schilder weigerde van meet af aan het gezag van de Duitsers te erkennen. Hij riep op tot gebed voor de Koningin. Dat had ook invloed op de Zeeuwse kerkmensen."

Organisatie

De verschillen in attitude tussen de kerken hadden volgens dr. Kramer ook te maken met de strakke organisatie van de Gereformeerde Kerken. "De jongelingsverenigingen waren in de oorlog, naar het kuyperiaanse ideaal, goede netwerken. In verzetskringen gold het motto: "Als je in een dorp of stad de weg kwijt bent, vraag dan naar de gereformeerde dominee." Bij de Gereformeerde Gemeenten was dat nog niet zo. Die moesten nog aan hun emancipatie beginnen."

Geeft u niet overdreven veel aandacht aan ds. Kersten? Zijn naam wordt volgens het register in uw boek het vaakst genoemd. Slechts in een voetnoot achterin zegt u dat zijn houding in de oorlog wijzigde en dat hij de Duitsers als "tyranie" typeerde.

"Ik kan hem natuurlijk niet meer verzet toedichten dan de werkelijkheid toelaat. Ik weet dat hij in Rotterdam later het verzet heeft gesteund en dat twee zoons van hem ondergedoken zijn. Maar dat was pas laat in de oorlog. Ik moest me bovendien beperken tot zijn invloed op Meliskerke. Die verandering is niet doorgedruppeld. Van een oproep tot weerstand ben ik in de Walcherse dorpen niets tegengekomen."

Komt de SGP er zo niet erg bekaaid af? Een dorp verderop, in Zoutelande, genoot burgemeester D. Kodde in de oorlogsjaren bij vriend en vijand respect.

"Natuurlijk waren er uitzonderingen, zoals Wim Jobse, Jaap de Wolf en veldwachter J. Munter. Hetzelfde geldt voor Kodde, zowel de senior, die burgemeester was, als de junior. Koddes zoon heeft voor het verzet belangrijk werk gedaan. Hij bezorgde het dagblad Trouw en voerde spionage uit voor de geallieerden. Maar in het algemene beeld overheerst toch de onderwerping. Niet voor niets heeft de preses van de gereformeerde gemeente in Meliskerke na de oorlog erkend dat de houding van de gemeente over het algemeen te slap was, uit vrees voor de gevolgen."

De gereformeerde gemeente te Aagtekerke heeft u inzage in de notulen geweigerd. Is dat jammer?

"Ik heb een aanvraag ingediend om de boeken te mogen lezen. Meliskerke stemde met het verzoek in, Aagtekerke niet. Ik heb niet de indruk dat ik iets heb gemist. Maar jammer, ja, dat is het natuurlijk wel."

Mede n.a.v. "Eilandbewoners. Bezetting en inundatie in drie Walcherse dorpen (Aagtekerke, Grijpskerke, Meliskerke 1918-1950)", door dr. J. Kramer-Vreugdenhil; uitg. ADZ, Vlissingen, 2001; 332 blz.; ISBN 90 9015187 7; 52,78.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen