Verkracht in naam van de keizer

"Bij herhaling werd ik gegrepen door de eenzaamheid en het isolement van vooral oudere mensen", schrijft Brigitte Ars (1964) na een bezoek aan een opvanghuis voor troostmeisjes in Zuid-Korea. (..) "Voor het eerst van mijn leven kon ik een journalistiek onderwerp niet meer los laten." Het resultaat van deze overweldigende fascinatie ligt sinds vorige week in de boekhandel, want de in Maleisië wonende journalist/cultureel antropologe schreef een aangrijpend boek over dwangprostituees.

Een zo moreel geladen onderwerp beschreven door een cultureel antropologisch geschoold auteur. Heeft die niet de neiging om dingen altijd maar weer te relativeren, in hun context te plaatsen, waardoor verontwaardiging wordt ingehaald door begrip?

"Natuurlijk maakte het troostmeisjesysteem deel uit van de Japanse cultuur, maar het blíjft iets vreselijks. Ik kies toch wel heel sterk voor die vrouwen hoor, vooral als je merkt dat in die Aziatische samenlevingen er een heleboel vrouwen zijn die zich tegen dat systeem hebben gekeerd."

Toch zegt u ergens dat de Japanse soldaten op dezelfde manier werden behandeld als de troostmeisjes.

"Ja, dat is ook zo. Ook de soldaten waren slachtoffer van 'het systeem'. Ik zou ook niet het Japanse volk de schuld willen geven. Het is in de eerste plaats een eeuwenoude cultuur die zo'n systeem van troostmeisjes als vanzelf laat opkomen, en dat dan door zo'n Japans leger nog eens wordt verergerd."

In uw boek komen de vrouwen zelf aan het woord, want, zo stelt u, officiële documenten zijn vaak veel te subjectief. Hoe moet ik dat zien?

"Een voorbeeld zijn de papieren van militairen die troostmeisjes bij zich hadden. Die staan daarin genoemd als "militaire goederen." En als je ergens anders dwangprostituees vermeld ziet als "kantinebevoorrading", dan kun je je afvragen wat je met zulk informatie aan moet."

De ondertitel van het boek is "Ver- krachting in naam van de keizer". Toch heeft u het niet alleen over Japan. Ook Duitsland en de Vietnamoorlog komen ter sprake. Is wat door Japan is gedaan toch niet zo uniek als we dachten?

"In elke oorlog komt seksueel geweld voor, dát heb ik vooral duidelijk willen maken. Het kwam in Vietnam voor en in Bosnië; en het komt nu nog in Birma voor. Er zijn op dit ogenblik zelfs meer dan twintig landen waar seksueel geweld tegen vrouwen plaatsvindt, waaronder dwangprostitutie. Maar de mate waarin het in Japan voorkwam, mag toch wel uitzonderlijk worden genoemd. Dan hebben we het over tussen de 200.000 en 400.000 vrouwen. Een gigantisch aantal dus. En al die vrouwen werden niet alleen verkracht, maar ook nog eens sadistisch mishandeld. Bovendien is 70 procent omgekomen door geslachtsziekten, moord, zelfmoord enzovoorts."

Onvruchtbaar

"Vrouwen werden door de Japanners gevangengezet en moesten drie jaar lang zestig soldaten per dag 'dienen', en daarbij werden ze ook nog eens geslagen en geschopt, kregen ze voorwerpen naar binnen geduwd en werden ze geïnjecteerd waardoor ze onvruchtbaar raakten. En later konden ze ook geen man krijgen omdat de cultuur waarin ze leefden dat niet toestond. Ze hadden immers hun maagdelijkheid verloren, en werden als vies beschouwd. Zo'n vrouw is van alle kanten uitgespuugd door de eigen maatschappij."

Is de ene cultuur vatbaarder voor dit soort praktijken dan de andere?

"Jazeker. Ik laat dat doorschemeren in het hoofdstuk waarin ook Duitsland aan de orde komt. Culturen en maatschappelijke systemen waarin de vrouw als een object, als een ide- aalbeeld wordt gezien. Degenen die daar niet aan voldoen, zijn slechts goed als hoer, goed voor seks. In culturen waar genuanceerd over vrouwen wordt gedacht, is de kans op zulke praktijken veel kleiner. Dat wil zeggen: daar waar vrouwen als volwaardige medemensen worden gezien en niet als objecten of als zwakke aftreksels van de man."

Toch raar dat juist daar waar de vrouw als goede moeder en als hoedster van haar kinderen wordt geïdealiseerd het systeem van dwangprostitutie op de loer ligt.

"Waar het vooral om gaat, is dat de vrouw wordt opgedeeld in twee componenten - en dat is vooral in Duitsland gebeurd: de arische vrouw -de ideale moeder- met blauwe ogen en blonde haren, en anderzijds de zigeunerin, de zwakbegaafde, de asociale vrouw die van nature toch al seksueel vol temperament zit, en daarom wel gebruikt mag worden."

In onze westerse wereld zie je toch ook een erotisering van de vrouw, een verwording van haar tot commercieel lustobject? Waarin zit het verschil met bijvoorbeeld Japan?

"Je hebt daar nog steeds heel duidelijk die tweedeling: enerzijds moeders en echtgenotes als goede vrouwen, en anderzijds de minderwaardige vrouwen: arme en jonge meisjes en zij die uit andere culturen komen - allemaal goed voor prostitutie. Hier in het Westen geldt: wie aan die commerciële exploitatie mee wil doen, moet dat zelf weten. Dat vaste onderscheid tussen de goeden en minderwaardigen is er veel minder."

Maar die Amerikaanse verslaggevers in Vietnam dan die al die verkrachtingen door soldaten verzwegen en dus goedpraatten. Dan zit er onder ons toch ook iets fout?

"Ik denk inderdaad dat in heel veel landen gevaar dreigt zolang er niet op een andere manier tegen vrouwen wordt aangekeken of zolang er geen goede wetgeving komt." Nederland gaat daarin ook niet vrij uit, vindt Brigitte, want ook bij ons is het thema troostmeisjes nog te veel een kwestie van mannen. Zo'n 400 meisjes zijn destijds in Nederlands-Indië door Japanners als troostmeisje te werk gesteld en van hen zijn er nog tachtig in leven. Ook zijn er twee gevallen bekend van jongens die in Indië door Japanse pedofielen zijn misbruikt - volgens Ars waarschijnlijk het topje van de ijsberg.

Misdaden

Desondanks bestaat er in Nederland geen belangenorganisatie voor troostmeisjes. "De stichting Japanse Ereschulden (JES) zou hun belangen moeten behartigen, maar JES is een algemene organisatie voor oorlogslachtoffers van Japan. Dus daar sneeuwt het thema onder. En dat terwijl juist dwangprostitutie tot de zwaarste categorie misdaden wordt gerekend! Het is ook zo vreselijk wat toen is gebeurd, en het heeft die vrouwen zo verminkt! En dan is er eigenlijk niemand in Nederland die het voor hen opneemt. Ik sprak onlangs met een Japanse journalist die dat ook constateerde. "Het is heel lastig om met Nederland contact te krijgen", zei ze, "want er is geen belangenorganisatie van deze vrouwen."

Dat Nederland deze vrouwen in de kou laat staan, bewijst de positieve opstelling van Den Haag tegenover het omstreden Asian Women's Fund (AWF), een particulier fonds dat de Japanse regering in 1995 liet oprichten om financiële steun aan ex-troostmeisjes te geven. Met name in Zuid-Korea is men fel tegen dit fonds, omdat de Japanse regering er niet bij betrokken is en er nog steeds geen duidelijke excuses door Tokio zijn gemaakt."

Bestaat er een objectief criterium waarmee is te meten of Japan voldoende heeft gebogen?

"Compensatie."

Keihard geld dus.

"Ja, maar die vrouwen zijn al zo vaak op hun ziel getrapt. Eerst ontkent de Japanse regering het. Dan komt men met vage excuses en was er weer iemand die beweerde dat ze 'gewone' prostituees waren geweest. Met compensatie zou Japan meteen zijn verantwoordelijkheid erkennen. Excuses zonder compensatie zijn ondenkbaar geworden. Het is het keiharde bewijs dat Japan spijt heeft."

Intussen kan het altijd nog erger: in Duitsland sprak een dwangprostituee zich voor het eerst uit over haar verleden toen ze... in Japan was.

"Ja, eerst was het Japan dat ontkende, nu krijg je het gevoel dat Duitsland zoiets doet en alles probeert te verhullen."

Er is daar dus nog een deksel van de beerput te lichten?

"De maakster van een documentaire over deze vrouwen ("Dass grosse Schweigen. Bordelle im Konzentrationslager", 1995) zei tegen me: "Het deksel is er na de vertoning van de film gewoon weer opgelegd." Minstens 33.000 vrouwen zijn vanaf 1940 troostmeisje geweest in speciale bordelen voor SS-soldaten. Maar hoeveel van die vrouwen nog in leven zijn, is niet bekend."

Gebruiksgoed

"Er is ook zoveel schaamte onder deze Duitse vrouwen. De vrouw die in mijn boek voorkomt, Gerda Brendel, is de enige die in 1991 over haar verleden als SS-troostmeisje een uitvoerig verhaal heeft verteld - in Japan dus. Zij ligt nu op sterven, heb ik gehoord. Dat is het tragische ervan, die vrouwen zijn allemaal al zo oud."

Als ik uw laatste hoofdstuk lees over de seksistische mannencultuur van het huidige Japan, dan is het ver- schijnsel troostmeisje nog geen verleden tijd.

"Het enge is dat de cultuur waaruit het ooit kon voortkomen nog steeds bestaat. Onder veel Japanse mannen bestaat nog altijd de idee dat vrouwen een soort gebruiksgoed zijn. Zolang dat niet verandert, blijft er een basis voor het ontstaan van dwangprostitutie. In de jaren '90 kwam ook iemand in Japan met de suggestie om weer troostmeisjes in te voeren - ik meen dat het voor de vredesmacht in Cambodja was waar Japanners aan mee zouden doen."

Gaat het om dwangprostitutie, dan spreekt u in het boek nogal eens over schending van vrouwenrechten in plaats van mensenrechten. Zijn het alleen vrouwen die dit onderwerp aan de kaak stellen?

"Eerlijk gezegd wel, denk ik. Als ik kijk naar Zuid-Korea, dan zijn daar wel mannen bij betrokken, maar dat zijn de meer progressieven in de maatschappij. Ook in Japan is er een mannengroep die zich inzet tegen prostitutie. Maar ook daar is het een relatief kleine groep."

De VN zijn bezig om dit soort uitwassen te bestrijden. Hebt u daar vertrouwen in?

"Nee, niet echt, maar het is een eerste stap. En ik hoop dat daarna nog andere stappen komen. Oorlogen zullen er altijd zijn en seksueel geweld ook, maar van belang is dat deze praktijken zo worden gestraft dat mannen weten: Als ik dit doe, hangt mij die straf boven het hoofd."

Klein bedrag

"Een klein precedent is al geschapen toen twee jaar geleden drie troostmeisjes een proces tegen de Japanse regering hebben gewonnen. Ze hebben een heel klein bedrag gekregen, maar er is tenminste iets gebeurd."

Welk gevoel had u bij het bezoek van keizer Akihito, vorige week?

"Zijn aanwezigheid had meer aangegrepen moeten worden om deze kwestie op te lossen. Om die compensatie voor troostmeisjes te krijgen, vind ik dat de Nederlandse regering wel wat meer druk had mogen uitoefenen. Ik heb de indruk dat deze regering de economische belangen op de eerste plaats stelt. En wat keizer Akihito betreft: hij mag dan nog zo veel betrokkenheid tonen en pijn voelen over het aangedane oorlogsleed, het gaat er uiteindelijk om dat Japan als staat en overheid moet reageren."

Er lopen nog enkele rechtszaken tegen de Japanse regering. Gaan die wat opleveren?

"Het zou kunnen dat die op de lange termijn wat gaan opleveren, maar dat kan nog jaren en jaren gaan duren."

Waar zit het precies op vast?

"De Japanse regering zet zich schrap. Het lijkt erop alsof Japan wacht totdat de laatste directbetrokkenen -dus zowel de dwangprostituees als de Japanse militaire veteranen- gestorven zijn, waarna er pas een oplossing kan komen. Maar met dat gewonnen proces van die drie Koreaanse vrouwen is wel een precedent geschapen. Ze hebben weliswaar een gering bedrag weten af te dwingen, maar het is wel een hoopvol teken. Bij nieuwe rechtszaken kan daarop worden teruggegrepen."

Mede n.a.v. "Troostmeisjes. Verkrachting in naam van de keizer", door Brigitte Ars; uitg. De Arbeiderspers, Amsterdam, 2000; ISBN 90 295 0024 7; 319 blz.; 39,95.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen