"Het is de vrouw van Luther"

Best hartverscheurend, de intrede van de vijfjarige Katharina von Bora in het benedictijnerklooster te Brehna. Het leek zo devoot, zo vroom, voor een vijfjarig kind zo onwerkelijk groots: een celibatair kloosterleven waarin ze zich verdienstelijker kon maken dan wie dan ook. Het zou een soort tweede doop zijn, de kloosterintrede, in feite een grote aanspraak op Gods genade. Maar vader Von Bora had er niet bij gezegd dat hij, na het overlijden van zijn vrouw, eigenlijk gewoon van Katharina af wilde. Ze was hem een blok aan het been.

"Met een snauw schoof de man het kind van zich af, pakte haar kleine hand en kneep er hard in. Hij trok zijn dochter met zich mee over het door de regen glimmende plaveisel. De zuster die hen binnengelaten had, verdween. De Herr von Bora ging ongeduldig van de ene voet op de andere staan. De zware lucht drukte als een last op zijn hoofd, dat gonsde vanwege het drinkgelag van de afgelopen nacht. Hij bleef dicht bij de poort, die hem weer naar de vrijheid zou brengen. Alleen hem... Het meisje dat hij bij de hand hield, trok haast onmerkbaar in dezelfde richting."

Lippendorf

Katharina von Bora -zij zou de vrouw van Maarten Luther worden- werd in 1499 geboren in Lippendorf, een klein dorpje zuidelijk van Leipzig (in het voormalige Oost-Duitsland). Maar in Lippendorf is niets dat aan haar herinnert. Het geboortehuis is allang weg en men had er ook nog niet aan gedacht om dit herdenkingsjaar aan te grijpen de historie weer wat handen en voeten te geven.

Brehna, waar Katharina's eerste klooster stond, ligt net even bóven Leipzig, even bezijden van de autoweg naar Berlijn/Potsdam. Het klooster is weg, zegt een smoezelige kruidenier in het centrum. Alleen de kloosterkerk staat er nog. Daar zongen toen dus de nonnen Latijnse zangen tussen de zuilen van het hoge schip. Op de plaats van het klooster (aan de Klosterstrasse) verrees een schoolgebouw. Schoolkinderen rennen en joelen op de plaats waar Katharina moest leren om te zwijgen, bidden, zingen en Latijn lezen. Hier ergens stond ze dus, aan de hand van haar ongeduldige vader, gekleed in een bonte rok, met een lange omslagdoek om, vijf jaar oud, wachtend totdat de deuren van de buitenwereld voorgoed achter haar in het slot zouden vallen.

Nimbschen

In 1509 verhuist Katharina naar het getraliede klooster Marienthron in Nimbschen. Ze vindt het er nog veel akeliger. In Nimbschen lacht geen enkele non meer. Alles is van steen, hard en koud en grauw. Niets is er dat kleur heeft. Dat mag niet van vader Berhardus. Alleen in de hemel zijn kleuren!

Het gehucht Nimbschen ligt in het Muldenthal, enkele kilometers onder Grimma, in de buurt van de autoweg van Leipzig naar Dresden. Het gehucht wordt beheerst door Hotel Kloster Nimbschen. Tegen de bosrand stond het nonnenklooster. Tussen de bomen staat nog de ruïne ervan. Tussen die muren zat ze gevangen, dertien jaar lang, eerst een kind nog, later een jonge vrouw.

Een plattegrond bij de ruïne wijst alles uiterst zorgvuldig aan: de keuken, het bakhuis, de sacristie, de koeienstal, de varkensstal, de kruisgang, de groentetuin, de waskamer, de kerk, de put. Een stukje van de omringende muur staat er ook nog. Zonnestralen vallen door het gebladerte van de Luthereik, de boom die in 1883 bij de herdenking van Luthers 400e geboortedag geplant werd. Een leeuwerik stijgt jubelend omhoog. Nimbschen is een plaatje. Nu wel. Toen niet. "Door de ramen kwam nog maar een klein beetje licht, want de lucht was grijs door de zware bewolking. Het eeuwige licht flakkerde op het altaar. Vanuit de hoeken van de kerk kwamen de schaduwen dichterbij."

Ontvoering

Rond 1500 leefden in dit Marienkloster ongeveer veertig kaalgeschoren nonnen. Alle dorpen in de omtrek, waaronder maar liefst negentien kerken, vielen onder de kloosterheerschappij.

Aan een van de ruïnemuren hangt de tekst: "In dit nonnenklooster leefde van 1509 tot 1523 Katharina von Bora; op 5 april 1523 werd ze door de Torgauer raadsheer Leonhard Koppe bevrijd; op 13 juli 1525 trouwde ze met Maarten Luther in Wittenberg."

Ook in het Marienkloster was via via de boodschap van Luther doorgedrongen. Zijn boek over de kloostergeloften was in het geheim gelezen. Kloostergeloften, zei Luther, hebben geen grond in Gods Woord en zijn zelfs daarmee in strijd. Niet het celibaat maar het huwelijk is naar Gods gebod. In de paasnacht van 3 op 4 april 1523 ontsnapte Katharina von Bora, met nog acht andere gelijkgestemde nonnen. Leonhard Koppe, die het klooster altijd voorzag van haring en stokvis, zorgde voor een spectaculaire ontvoering.

"Katharina beefde. De steen waar ze al tastend langs liep, was koud. In de kruisgang stootte ze tegen Veronica aan. Samen schuifelden ze verder. Naast hen glipten nog anderen de tuin in. Magdalena von Staupitz was erbij. Ze stak boven iedereen uit. Buiten het poortje werd Katharina door sterke handen beetgepakt. Iemand tilde haar op. Ze voelde het hout van de wagen in haar rug en de warmte van de zusters naast haar. En toen trokken de paarden al aan. Hun tuig rinkelde."

Wittenberg

De rest is bekend; gauw verteld ook. De nonnen arriveren in Wittenberg. Sommigen van hen vinden de weg naar het ouderlijk huis. Katharina wordt echter opgenomen in het gezin van de jurist Reichenbach, later in het gezin van de beroemde schilder/apotheker Lukas Cranach, waar ze de huishouding leert bestieren.

Op 13 juni 1525 huwt ze met Maarten Luther (die wel zestien jaar ouder was!). De ex-monnik neemt de ex-non "in de eeuwige band van het huwelijk gevangen". Samen nemen ze hun intrek in het augustijnerklooster van Wittenberg (in de volksmond het Zwarte Klooster genoemd). Het was een kolossaal pand, langgerekt, met nauwe cellen voor de monniken en slechts enkele grotere vertrekken voor de gezamenlijke maaltijden. In een van de cellen had Luther al die jaren gewoond. Daarvan zegt hij zelf: "Voordat ik trouwde, heb ik een jaar lang mijn bed niet opgemaakt, zodat het stro met mijn zweet doordrenkt was. Ik werkte keihard, van 's morgens vroeg tot 's avonds laat, en dan liet ik me doodmoe op m'n strozak vallen, zodat ik nergens meer iets van merkte."

Het laatgotische Zwarte Klooster is nu de bekende Lutherhalle, algemeen beschouwd als het grootste reformatiemuseum ter wereld. Het staat aan het einde van de Collegienstrasse. Honderd meter verderop staat het Melanchthonhuis, naast de gerestaureerde Wittenbergse universiteit "Leucorea" (Grieks voor "witte bergen").

Expositie

Op de benedenverdieping van de Lutherhalle loopt nog tot eind november de expositie "Lieber Herr Käthe; die Lutherin". Het gaat over haar kinder- en jeugdjaren, over haar leven als non, haar leven als vrouw van de beroemde monnik, haar leven als weduwe. Talloos zijn de schilderijen van Katharina, vrijwel alle uit de werkplaats van Cranach. Er is een kopie van haar grafzerk uit de Stadtkirche te Torgau, een kopie van de zerk van dochter Elisabeth, een kopie van de zerk van Luther uit de Schlosskirche. Een miniatuur toont haar tuin. Aan de muur hangt het familiewapen Von Bora. Haar rozenkrans ligt er, evenals een brief van Luther en haar trouwring. Maar déze ring dateert uit de twintigste eeuw!

Je moet wel wat moeite doen om de drukte weg te denken, om deze protestantse pastorie in gedachten weer te zien zoals het was. Hier liep hij met zware passen over krakende vloerplanken, soms stampvoetend van boosheid. Hier schreef hij zijn brieven. Hier redetwistte hij met zijn studenten. In de donkerbruine Lutherstube bracht hij, achter de kleine raampjes, een groot deel van zijn leven door, schrijvend, studerend, lezend, biddend. Hier ploegde hij door de Romeinenbrief heen en worstelde hij om die te verstaan. Hij vergeleek dat wel eens met een wandeling door een bos van vruchtbomen: "Er is in dit bos bijna geen boom waaraan ik niet heb geschud."

Vitrines

Maar, het gaat nu om haar, die de bekendste predikantsvrouw ter wereld wordt genoemd. Hier zong zij haar "Kyrie eleison", hier baarde zij hun zes kinderen.

Een deur knarst in de wind. Toeristen schuifelen voetje voor voetje voort.

Hier schreide zij om het verlies van de kinderen Magdalena en Elisabeth; hier weerstond ze soms 's mans dwaasheden, hier troostte zij haar Maarten: "Sta op en eet."

Ergens kraakt een balk. Iemand hoest. Er staat een vitrine met boeken over haar. Aan een knaapje hangt een bruine pij die van hem geweest zou zijn. In de kelder had Katharina Luther een voorraadkamer ingericht voor vers vlees en Torgisch bier. Op de zolder loopt een permanente bijbelexpositie.

De expositie "Lieber Herr Käthe" maakt stukje bij beetje ook duidelijk dat Katharina von Bora meer was dan zomaar "de vrouw van...". Zij was wel Luthers vrouw, zijn toegewijde echtgenote, maar ook een beetje de baas in huis. En dat was voor Luther eerlijk gezegd maar goed ook. Herr Käthe was de doortastende manager van Luthers huishouden, de onafhankelijke leidster van het Zwarte Klooster, waar altijd kostgangers in- en uitliepen. Zij besefte, anders dan hij, dat de schoorsteen moest roken, dat al die monden gevoed moesten worden. Luther beschrijft zijn vrouw zo: "Ik zou mijn Käthe nog niet voor Frankrijk of Venetië willen ruilen, want God heeft haar aan mij en mij aan haar gegeven. Bovendien kom ik er regelmatig achter dat aan andere vrouwen meer bezwaren zitten dan aan mijn Käthe. Hoewel ze enkele gebreken heeft, staan daar veel meer deugden tegenover."

Torgau

Katharina Luther overleeft Maarten vijftien jaar. Ze raakt op de vlucht voor de pest en oorlogsgeweld. Een van de paarden voor de koets steigert. Katharina valt uit de wagen, in een beek. Zwaargewond en met een flinke longontsteking komt ze aan in Torgau. Daar sterft ze, op wat nu heet Katharinagasse nr. 11. Een dag later wordt ze begraven in de St.-Marienkirche te Torgau.

"De klokken luiden over Torgau. "Het is de vrouw van Luther", fluisteren de mensen tegen elkaar. "Die, die als non..., toen, op die Paasmorgen...?" "Ja, die is het. Ze is vanochtend vroeg gestorven, zei de bakker tegen me, juist toen het eerste daglicht door de ramen kwam." De mensen verdwijnen in de steegjes. Het begint al donker te worden. Op de straatkeien ligt modderige sneeuw. De dragers moeten oppassen dat ze niet uitglijden. De doodkist wankelt op hun schouders. Het is niet ver. In de Stadskerk dreunt het orgel. Een kleine groep donker geklede mensen gaat de deur door, de schemerige kerk in. Kleumend staan de treurenden rond het geopende graf bij het altaar. Het zachte zingen verdwijnt in het gewelf. De ene klok na de andere houdt op met luiden."

De sfeertekeningen in dit artikel zijn genomen uit "Rosen im Schnee; Katharina Luther, geboren Von Bora", geschreven door Ursula Koch. In 1996 verzorgde uitgeverij De Banier een Nederlandse vertaling door Evert Kuijt.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen