De kerk van de Afscheiding

Op die 13e oktober besloten ds. H. de Cock en zijn kerkenraad met pijn in het hart de kerk te verlaten waar het blijven hen onmogelijk werd gemaakt. Tijdelijk had de predikant zich neergelegd bij schorsing en afzetting, maar het zag er niet naar uit dat deze blokkade van zijn ambtswerk ongedaan zou worden gemaakt.

De volgende dag, vandaag precies 165 jaar geleden, besloot de overgrote meerderheid van de gemeente hen te volgen, "opgemerkt hebbende het bederf in de Nederlandsche Hervormde Kerk, zoowel in de verminking of verloochening van de leer onzer vaderen gegrond op Gods Woord, als in de verbastering van de bediening der Heilige Sacramenten naar de verordineering van Christus in Zijn Woord, en in bijna volstrekte verzuim der kerkelijke tucht; welke stukken allen naar onze Gereformeerde belijdenis Art. 29 kenmerken zijn der ware kerk."

Ds. De Cock had die "verminking of verloochening" in een brochure aan de kaak gesteld, nadat hij tot de overtuiging was gekomen "dat de mensch dood is in de zonden en misdaden; dat het zalig worden alleen uit genade zonder enige verdienste van 's menschen zijde geschiedt; dat het geloof alleen voor God rechtvaardigen kan." Tot die overtuiging was hij gekomen door een uitspraak van de bejaarde Klaas Kuipenga ("Als ik maar een zucht tot mijn zaligheid moest toebrengen, wat het voor eeuwig verloren") en door bestudering van Calvijns Institutie.

Ds. De Cock zette ook zijn bezwaren tegen de gezangenbundel op papier. Verder doopte hij kinderen uit liberale gemeenten, waarbij ouders grote afstanden aflegden om tegenover ds. De Cock met een gerust hart te kunnen verklaren dat ze hun kinderen zouden grootbrengen bij de leer die "in de Christelijke Kerk alhier geleerd wordt."

Leegloop

Het kleine groepje leden dat niet met ds. De Cock meeging en weer een hervormde gemeente vormde, kreeg het kerkgebouw. In het koor hangt nu een plaat die uitgegeven werd bij de herdenking van de Afscheiding in 1934. Vanuit het afgelegen Ulrum, in de noordwestpunt van Groningen en niet ver van de Waddenzee, waaierde de beweging uit over Nederland. De snelle groei van het aantal gemeenten is slechts te verklaren uit de worteling in het gezelschapsleven.

De titel van de Acte van Afscheiding vermeldde nadrukkelijk nóg een woord: Wederkeering. "Wederkeer tot de belijdenis van Dordt, tot de reformatie der kerk, tot de volle gehoorzaamheid aan het Woord Gods", wordt het genoemd in een van de vele knipsels die E. J. van Kampen (85) verzameld heeft.

Van Kampen stamt uit een doopsgezind geslacht, maar de doopsgezinde vermaning van Ulrum was al gesloten toen hij ter wereld kwam. Zelf groeide hij op in de hervormde gemeente. "Daarom zat ik op de openbare school. De nazaten van de Afscheiding zaten op de gereformeerde school. We gooiden sneeuwballen naar elkaar, maar van kerkelijke scherpslijperij was in die tijd al weinig meer te merken.

's Zondags mocht ik de stoof van mijn moeder dragen en zat ik naast haar in een bank in het koor. Nu staan daar geen banken meer. Later zat ik bij mijn vader in de ouderlingenbank. De kerk zat in die tijd nog grotendeels vol."

In 1991 is de gemeente gefuseerd met Niekerk/Vliedorp en het voorheen bij de kerk van Zoutkamp horende Vierhuizen (in Vierhuizen/Zoutkamp stond ds. A. P. A. du Cloux, die ds. De Cock aanklaagde, maar later zijn geestverwant werd). "De gezamenlijke diensten trekken 30 à 35 kerkgangers, meest ouderen. We proberen de jeugd erbij te betrekken door een zondagsschool en een jeugdvereniging.

's Zondags is er één dienst, twee keer per maand in Ulrum, twee keer in Niekerk en eenmaal per maand in Vierhuizen. Bij de laatste telling waren er 68 belijdende leden. De predikant is voor vijftwaalfde deel van zijn werktijd aan de gemeente verbonden en besteedt de overige uren aan godsdienstlessen op een school in Groningen."

Ulrum heeft een voorzichtig begin met Samen op Weg gemaakt. "De jeugd wil het wel, maar de oudere garde in de beide gemeenten heeft er moeite mee. De diaconieën werken al wel nauw samen."

Eenmaal per jaar is de hervormde kerk van Ulrum overvol. Dan verzamelen hervormden, gereformeerden, vrijgemaakt- en christelijke gereformeerden zich er voor de gezamenlijke kerstnachtdienst. Een enkele keer houdt de hervormde gemeente een dienst in het Groningse dialect.

Archief

Van Kampen was diaken, ouderling en (president-)kerkvoogd, zo'n 37 jaar in totaal. Nog altijd is hij technisch adviseur van de kerkenraad en geeft hij rondleidingen in het bedehuis. In het zijkamertje van zijn woning staat het kerkelijk archief en een uitgebreide knipselverzameling, gesorteerd in drie rijen ordners, meer dan vijftig in getal en voorzien van een inventaris. Daar staat ook het doopboek, dat in 1804 voor het eerst werd geopend en nu nog altijd in gebruik is. In 1996 werd er voor het laatst een gedoopt kind ingeschreven. Ook De Cocks dopelingen-van-elders staan erin.

Van Kampen heeft ook een uitgebreid archief over de Afscheiding opgebouwd. Naast gedegen lectuur zitten er ook wat rariteiten in, zoals een artikel uit de Leekster Courant van 12 september 1959: "Nergens was het bijgeloof sterker dan juist in Ulrum en is het dan een wonder, dat de predikant en de bevolking hun heil en toevlucht zochten in een geloofsbeweging die hun leven meer inhoud gaf dan hetgeen tot dusverre was gepredikt?" Dan volgt er wat gebabbel over spoken.

In de huiskamer is een kast gereserveerd voor historische boeken. Van Kampen vist er een dikke pil van dr. Jan Romein over "De Lage Landen bij de zee" uit. Hij kocht het boek in april. Voor een gulden. Op pagina 552 prijkt een vreemd portret van "ds. H. de Cock, voorganger der Afgescheidenen." "Hij kan het bijna niet zijn", vindt Van Kampen. Is het zoon Helenius misschien?

Geschonden

Kerk en pastorie zijn nog dezelfde als in de tijd van ds. De Cock. In 1902 is er een verenigingsgebouw aan toegevoegd. Het werd in de stijl van een kerkje opgetrokken "en toen was er nog geld over, dus ze hebben er een toren op gezet." De dominee woont nu in Niekerk, dus de grote pastorie is verkocht.

Van de 13e-eeuwse, romano-gotische kerk is het koor het oudst. De muren zijn 1,30 meter dik. Het schip ligt een paar traptreden lager en de muren zijn er 10 centimeter dunner. Bij hoogwater vluchtten de boeren met hun vee naar de terp waarop de kerk staat. De dieren haalden hun drinkwater uit de vijver tussen kerk en pastorie.

Tijdens de kerkrestauratie van 1916/1917 zijn de eeuwenoude pleisterlagen verwijderd, waardoor ook de muurschilderingen verdwenen. In de gewelven zijn nog wat resten van 'illustraties' zichtbaar. Over deze restauratie noteerde D. M. J. Molenaar in een brochure over het orgel: "Het kerkgebouw is voor altijd geschonden."

Even groot als het koor is de grafkelder eronder. Een zwarte steen in het gangpad met eronder een stenen trap vormden vanouds de toegang. "Toen we de boel in 1982 openmaakten, stond er 1,30 meter water in. Het kon niet weg doordat er in 1917 een muurtje rond de kerk was gezet. We hebben het water uit de kelder gepompt. De beenderen die we vonden, hebben we in een kist gedaan en die weer in de kelder geplaatst. In de koorvloer is een luik gemaakt, zodat gemakkelijker te controleren is of de kelder nog droog is.

In de kerk bleef het echter vochtig. Daardoor werd hij geteisterd door zwamvorming en rotte de vloer binnen twee jaar weg. De banken waren wit uitgeslagen. De preekstoel hing inmiddels 7 cm naar voren. We kregen toen een nogal zware dominee (wat lichaamsgewicht betreft), dus we hielden ons hart vast, maar het ging goed. De verrotte steunbalk is vervolgens vervangen.

We hebben in 1984/1985 alle banken eruitgehaald, waarbij we achter de herenbank een poortje ontdekten, half in de grond. Het bleek een ingang van een vroeger kerkje, dat blijkbaar lager stond." Het leidde tot uitvoerig historisch onderzoek.

Vondst

Toen het meubilair eruit was, werd 60 centimeter grond weggegraven. Van Kampen trekt een luik open. "Ziet u hoe droog het nu is? Er is een betonnen vloer gestort en daarboven is ontluchting aangebracht. Het is het behoud van de kerk geweest."

Tijdens herstelwerk aan de vloer rond de kansel was in 1979 al een berg groene en gele plavuizen aangetroffen. Ook twee grafstenen kwamen tevoorschijn, van een gesneuvelde luitenant (1589) en van ds. H. Nagel (1600). De stenen en kleine plavuizen bedekken nu de vloer rond de kansel.

Daar staan ook twee verweerde offerblokken. Ze hebben elk meer sloten, zodat een kerkenraadslid ze nooit in zijn eentje kon openen. De collectezakken-aan-een-stok werden geleegd boven de gleuf, waardoor het geld in een leren zak in het blok terechtkwam.

In 1983/1984 is het orgel gerestaureerd, na 25 jaar wachten op subsidie. Het is een Lohmanorgel, geplaatst in 1806. De organisten vervulden hun functie soms lange tijd, zoals W. Bronneger Onnekes (1837-1881) en H. Scholte (1881-1926).

Van de klokken dateert de ene uit 1478, de andere uit 1698. Eén ervan werd tijdens de oorlog uit de toren gehaald en zou door de Duitsers meegenomen worden. "We waren van plan hem in het kanaal te gooien, maar wilden ons leven er toch niet voor riskeren. Hij heeft hier toen een tijd op het grasveld gestaan, maar is nooit weggevoerd."

De kerk van Ulrum is van 1 april tot 1 oktober te bezichtigen tussen 9.00 en 17.00 uur. Er is documentatiemateriaal aanwezig, zoals boekjes over kerk en orgel en (moeizaam leesbare) kopieën van de Acte van Afscheiding. Voor groepsrondleidingen: 0590-401485 of 405064.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen