Makelaar bewees organologen grote dienst

Elke organist weet wat er met een dispositieverzameling wordt bedoeld. Niet- ingewijden in dit vakjargon zij meegedeeld dat het hier gaat om een opsomming welke registers er op een orgel zitten, hoeveel klavieren het heeft, wat de klavieromvang is, om kort te gaan: een min of meer verkorte technische verhandeling van een orgel. Een dispositieboek laat zich dan ook niet als een roman lezen. Toch is een dispositieverzameling voor een ieder die zich met de historie van het Nederlandse orgel bezighoudt van onschatbare waarde. Zo kennen we de uitgegeven dispositieverzamelingen van Joachim Hess (1774) en Nicolaas Arnoldi Knock (1788). De "Aantekeningen" die organist Van Eem (in ongeveer 1815) samenstelde en de in handschrift gebleven verzameling van G. W. Lohman zijn minder bekend, doch daarom niet minder van belang. De uitvoerige verzameling van makelaar Broekhuyzen, waaruit nogal eens geciteerd wordt en die bovendien regelmatig wordt geraadpleegd bij het samenstellen van een historisch rapport, was tot voor kort niet publiekelijk voorhanden. Deze bestond alleen in handschrift.

Jan Zwart
Het is aan de speurzin van Jan Zwart te danken dat nu een ieder die in de orgelhistorie van ons land geïnteresseerd is, deze belangwekkende verzameling kan raadplegen. Nu wijlen Jan Zwart kocht deze dispositieverzameling destijds in een boekenstalletje op een van de vele boekenmarkten in Amsterdam. Sindsdien was het eigendom van Jan Zwart. Na diens overlijden in 1937 bleef het in bezit van de erven Zwart. Menigmaal werd er met medewerking van de familie Zwart gebruik van gemaakt. Van een uitgave was het om allerlei oorzaken nooit gekomen. Dr. A. J. Gierveld, orgelhistoricus, komt in dezen de eer toe dat het hem na veel moeite is gelukt deze verzameling van orgelgegevens te kunnen laten uitgeven (Ver. voor Ned. Muziekgeschiedenis, Drift 21,3512BR Utrecht, prijs f 180,-).

Als inleiding op deze uitgave geeft Gierveld in een aantal hoofdstukken wetenswaardigheden weer over Broekhuyzen sr., een voorlopige analyse over en de betekenis van Broekhuyzens orgelbeschrijvingen alsmede een uitvoerige schets van het organistenleven in Amsterdam ten tijde van Broekhuyzen. Wat de betekenis van de beschrijvingen van Broekhuyzen betreft merkt Gierveld terecht op dat die vooral daarin is gelegen dat zij het laatst mogelijke overzicht geven van het orgelbestand in de 19e eeuw. Toen Broekhuyzen zijn dispositieverzameling samenstelde, verkeerde men in de nadagen van het vroegkapitalistisch tijdvak en aan het begin van de in Nederland zp laat begonnen industriële revolutie (1850-1870). Ook op kerkelijk gebied was het midden van de 19e eeuw een belangrijke tijd. Het verzamelde materiaal dat thans is uitgegeven, is eigenlijk een momentopname van het Nederlandse orgelbestand in de vorige eeuw. Het was een tijd van kentering op economisch en kerkelijk terrein, vooral ook bij de Katholieke Kerk.

Veelschrijver
We moeten makelaar Broekhuyzen dankbaar zijn dat hij niet alleen gegevens over belangrijke orgels van dat moment doorgeeft, doch ook van het orgelbestand in een groot deel van de kleine schuilkerkjes der roomsen en oud-katholieken. Kwantitatief van minder belang maar toch interessant zijn de beschrijvingen van de eerste bouwactiviteiten der Afgescheidenen. Het kwam nogal eens voor dat een kerk in het bezit kwam van een gebruikt orgel. Ook hier blijkt Broekhuyzen een waardevolle bron. Het orgel had Broekhuyzen volledig in zijn greep. Dat blijkt wel uit het monnikenwerk dat hij met deze verzameling verricht heeft. Het verzamelen en noteren, verwerken en samenstellen van beschrijvingen van de Nederlandse orgels was toen geen sinecure. Doch daar bleef het bij Broekhuyzen niet bij. Hij heeft bovendien ook nog de biografieën van "de voornaamste componisten" in 22 delen samengebracht. Over al deze bezigheden weet Gierveld met kennis van zaken en op onderhoudende wijze te schrijven. Ook het persoonlijke leven van Broekhuyzen komt uitvoerig aan de orde.

Vervolg
Hoewel de complete orgelbeschrijvingen van G. H. Broekhuyzen nu samengevat zijn in twee kloeke delen, op keurige wijze uitgegeven door de Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis, en binnen ieders bereik zijn gekomen, zijn we er nog niet. De grootste klus moet, denk ik, nog komen. Daarvoor wordt de hulp van elke rechtgeaarde orgelliefhebber ingeroepen. De hulp van de gebruikers van dit nu uitgegeven handschrift wordt namelijk ingeroepen om te komen tot een overzicht van de lotgevallen van de door Broekhuyzen vermelde instrumenten.

Het ligt namelijk in de bedoeling om voor 1990 een vervolg te publiceren met correcties en aanvullingen op Broekhuyzen. Dat is niet niks. Want bij de thans uitgegeven orgelbeschrijvingen wordt al gauw duidelijk dat ook Broekhuyzen niet feilloos was. De gegevens van sommige orgels kloppen niet; namen zijn verkeerd geschreven, of orgels worden aan de verkeerde orgelmakers toegeschreven.

Het is een lofwaardig streven dat men een vervolg wil laten verschijnen. De oproep gedaan aan iedereen die nadere inlichtingen kan verstrekken over de orgels die Broekhuyzen beschrijft, onderstreep ik van harte. Uitsluitend zo kunnen we over niet al te lange tijd een vrij nauwkeurige inventarisatie verkrijgen van ons rijke orgelland.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen