Uitspraak van leenwoorden is nooit echt fout

UIT DE GESCHIEDENIS VAN ONZE WOORDENSCHAT
Het Engelse woord living-room, of liever de afkorting daarvan, lliving, wordt tegenwoordig volop gebruikt in Frankrijk, zelfs in \ Franse literatuur. Met dat voorbeeld voor ogen lijkt 't niet uitgesloten dat ook ons woord woonkamer nog eens door living-room zal worden vervangen. Dat zou heel erg zijn. Het allerergste zou echter pas gebeu•ren als we twee talen tegelijk gingen plunderen en gingen spreken van een living-zimmer. Dan zouden we niet alleen een overbodig maar ook een heterogeen leenwoord krijgen. Doordat we teveel van Duits en En,gels weten om zoiets te accepteren, zal een monsterachtig woord als liying-zimmer gelukkig wel nooit geaccepteerd worden. ; Toch worden vergelijkbare monsters ywel degelijk gefabriceerd, ten behoeve van de techniek, met ontleningen aan de klassieke talen. De techniek vraagt bijna dagelijks nieuwe termen die we ontlenen aan het Latijn, zoals locomotief of aan het Grieks zoals helikopter. Van ontlening in eigenlijke zin is hier geen sprake, men kan beter zeggen dat ze opgebouwd worden uit Latijnse (locomotieQ of uit Griekse elementen (helikopter).

Maar die twee voorbeelden zijn tenminste homogeen, in tegenstelling tot •Btis'nK o toestand van volledig opgain in fantasie, dagdromen waarin de verbindingen >nei de buitenwereld zijn verbroken: aulis'titch bn., bv. gekenmerkt door autisme, samenhangend met autisme: (a« = ou) 1 aul(o)- Cr. au'tos zelf: (" " ou) 2 au'to m -'s, aiiiooijt automobiel: spr.: oo'to efou'io au'tobaan v(m) -banen (Dui.) autosnelweg; -biograaf' m •/rra/cn (Cr.) beschrijver van eigen ieven: -biografie' v -ietn beschrijving van eigen leven; -biogra'tisch bn.: een - geschrift bevattend een levensbcschrijvmg van iem. door hem zelf: de -e elementen in een roman feiten uit het leven v.d. schrijver; -box m -en afzonderlijke stallingruimic voor een auto; -bus m en V -sen grote auto als openbaar vervoermiddel voor passagiers; -car menv-s autobus als reiswagen Het handwoordenboek van Koenen laat de keuze aan de gebruiker: ooto of auto.

liiiiiiiiiiiiiiiiii

liii
Premier Tindemans op een persconferentie nadat hij het ontslag van lijn regering aan de koning had aangeboden. Door A. de Kwant.

Het is een woedende premier Tindemans die na het uitspreken van deze bittere woorden onder luid applaus van de CVP-kamerleden, de vergaderzaal van het Belgische parlement verlaat. Het ontslag van zijn regering werd door koning Boudewijn onmiddellijk aanvaard en hij belastte twee dagen later P. vanden Boeynants met een informatieopdracht." een heel algemeen woord zoals automobiel, dat is opgebouwd uit het Griekse autos (zelO en het Latijnse mobile (beweeglijk). Feitelijk dus een even groot monster als living-zimmer zou zijn. Het is geen wonder dat het bijna niemand is gelukt zo'n woord draaglijk uit te spreken. Alleen de Italianen zijn er aardig in geslaagd; zij zeggen au-to-mo-bi-le, in vijf lettergrepen, met de klemtoon op de derde. Verder heeft West-Europa er hopeloos mee geknoeid en knoeit nog steeds voort.

Uitspraak

Nu blijkt het telkens dat er mensen zijn die zich afvragen wat nu eigenlijk de correcte uitspraak is. (Kun je eigenlijk voor zo'n „oncorrect" woord nog van correct spreken?) Een poosje geleden kwam daar zelfs een vraag over binnen: „Moet je nu auto zeggen of oto? Het antwoord daarop is enerzijds heel gemakkelijk, anderzijds stelt dat antwoord ons voor tal van nieuwe vragen. Wat het „moeten" betreft, geen enkele lezer behoeft zich verplicht te voelen het Woord anders uit te spreken dan hij gewoon is. Koenens Woordenboek schreef al in 1935 (dat was reeds de zeventiende druk!): Spreek uit: oto of outo. Dit is niet zoiets vreemds, want twee correcte uitspraken naast elkaar

Ililllll

illllillllllM^^^^
komen in veel talen voor, ook in het Nederlands. We zijn dus in dit opzicht volkomen vrij en het is gewoon onmogelijk het woord fout te zeggen! En het voorschrift van Koenen geldt nu nog en is o.a. overgenomen door Van Haeringen .in zijn „Nederlands Woordenboek" (Kramer).

Nu is het jammer dat niet alle neerlandici zo vriendelijk en meegaand zyn als Koenen óm ons maar een beetje te laten betijen. Een ietwat doctrinair standpunt wordt ingenomen door A. Kolsteren in zijn overigens zeer aanbevelenswaardige Prisma Vreemde Woordenboek. Die schrijft „spreek uit auto, niet ootoo". Dat is des te opvallender omdat Kolsteren maar zelden regels geeft voor de uitspraak^^ .

Au of o

Als we nu altijd au zeiden wanneer er au stond, zouden er natuurlijk geen moeilijkheden zijn. Maar wij Nederlanders hebben het ons verschrikkelijk moeilijk gemaakt door in het algemeen voor leenwoorden de originele spelling en uitspraak te handhaven. Dat ziet men aan air-conditioning, public relations, Aufklarung, aubade en fauteuil. In de twee laatste woorden, die van Franse afkomst zijn, moet de au dus uitgesproken worden als o. Maar in woorden die uit het Grieks komen (autonomie en autocraat) behoort men volgens Kramer ook au te zeggen. Wanneer men nu toch in het Nederlands het woord auto zo dikwijls uitspreekt als oto, kan dat maar door één ding veroorzaakt worden, door de overheersende invloed van de Franse beschaving en de Franse taal, waarin ook de woorden auto en automobile bestaan. Er lag dus niets meer voor de hand dan dat er dikwijls oto gezegd werd, omdat de Fransen dat ook doen.

Sommige lezers denken misschien dat het dus maar gelukkig is dat er althans sommige taalgeleerden zijn die ons weer de oude juiste Griekse uitspraak willen bijbrengen. Zo heel erg gelukkig behoeft dat echter niet te zijn. Want de uitspraak wordt in de eerste plaats bepaald door het taalgebruik, een soort gewoonterecht dus. Het is dus betrekkelijk onbelangrijk hoe de Grieken het uitgesproken zouden hebben. (We zagen al dat automobiel in oorsprong nog niet eens een Grieks woord was!)

iiiiiiiiiifiiiiM^^^^

Kramers woordenboek geeft veel regels voor de uitspraak. Bij de groep woorden die met auto beginnen geeft hij drie verschillende voorschriften. De meeste, vooral homogeen Griekse woorden, moeten volgens hem met au worden uitgesproken (autocraat, autonomie enz; hieronder geef ik het volledige lijstje).

Enkele woorden die rechtstreeks met een auto(mobiel) te maken hebben, mogen met au of o worden uitgesproken: automobilist, autostrada. (Dat zijn dus de woorden waarvan hierboven het meest sprake is geweest.) De derde groep wordt gevormd door autobus, autocar, autoën en autoped. Daarvoor schrijft Kramer de uitspraak o voor.

Voorzichtig

In deze regels moet men meer een voorzichtige benadering zien, dan een wet van Meden en Perzen. De regels zijn ook moeilijk te onthouden en u vindt er misschien wat tweeslachtigs in zitten. Toch is dit de enig juiste methode voor een taalkundige. Hij moet in principe registreren wat het beschaafde taalgebruik is en niet een bepaald gebruik voorschrijven. Want taalgeleerden kunnen. door het gezag dat ze hebben, wel stinxulerend en regulerend optreden, maar daar blijft het dan ook bij. Alles in een taal, ook de betekenis en de uitspraak van de woorden, hangt af van het beschaafd gebruik van een heel volk.

Architect

In dat beschaafde gebruik komen tal van verschillen voor. (In de taalkunde noemt men dat varianten.) Soms zijn die heel grillig. Een mooi voorbeeld daarvan is het Griekse voorvoegsel archi (aarts). opperbouwer) als in archipel. Tegenwoordig is er een tendens om de ch-uitspraak in ere te herstellen, te restaureren. Het heel merkwaardige is echter dat uitspraak met sj prefereert en voor architect de uitspraak met ch! Het lijkt me dat daar misschien wel een verklaring voor is. Architecten en mensen uit hun omgeving zullen vermoedelijk de voorkeur gegeven hebben aan de „wetenschappelijke" Griekse uitspraak met ch. Dat was voor hen een soort statussymbool. Voor archipel werkte deze factor niet, dus daar zegt men meest arsjipel zoals vanouds.

Zo'n verklaring kan gewoon belachelijk lijken. Maar de taalgeschiedenis zit vol met veranderingen ter wille van de deerde argumenten van taalgeleerden. Er zal nog wel eens gelegenheid zijn'öiti daarop terug te komen.

Uitspraaklijstjê

Uit het bovenstaande is wel gebleken hoe betrekkelijk alle regels zijn. Om toch een beetje houvast te hebben, geef ik yi door wat Kramer ervan zegt:

Met o moeten worden uitgesprokeifê autobus, autocar, autoën, autoped. ^ Met au of ö moeten worden uitgesprcK ken: auto, automaat, automatiek, autOH matisch, automobiel, automobilist, autt^ ritair, autoriteit, autostrada. É Met au moeten worden uitgesproken: autobiograaf, autobiografie, autobiografisch, autochtoon, autocraat, autocratie, autocratisch, autodidact, autogeen, autogiro, autograaf, autografisch, auto^ gram, autonomie, autonomist, autonoom, autopsie, autorisatie, autoriseren, autosuggestie, autotransfusie, autotype^ autotypie, auto da fé. In het laatste (Por-tugese) woord betekent auto daad (des geloofs). Dit sloeg speciaal op de verbranding van ketters. In Portugal' 'en Spanje meende men dat dat van gr^te geloofsmoed getuigde.

Dit is slechts een voorbeeld uit dit rijlj samengestelde boekwerk. Zo wordt ruimÜ een bladzijde besteed aan het opkomen-'' de fascisme in Europa. Op dit moment-; uiterst actueel. „De vele organisaties, li-S teratuur, enz. van extreem-rechtse zijde^ kan men als geïsoleerde, opzichzelf: staande, verschijnselen beschouwen,^ strijdig met het democratisch karakter*; van alle andere partijen", zo schrijft; prof. dr. J. Niezing. Deze benadering ht: volgens hem echter wat al te oppervlak-| kig en hij noemt tal van oorzaken op die* de groeiende belangstelling voor heti , neo-fascisme zou verklaren. | In 1978 deed de Amerikaanse ambas--| sadeur bij de VN, Andrew Young van| zich spreken, door over de Russischei' dissidenten te zeggen: „En dan, je weet'' nooit wat er kan gebeuren met dissiden-» ten. Tenslotte zitten er in onze gevange/' nissen ook honderden -misschien zelfs duizenden — mensen die ik politieke gevangenen zou kunnen noemen. Tien jaar geleden werd ik berecht in Atlanta omdat ik een protestbijeenkomst georganïi; seerd had. En driejaar later was ik verte-^J genwoordiger van Georgia. Het is waa|rj dat de dingen in de Sovjet-Unie niet snel veranderen, maar ze veranderen wel". In het jaarboek over het jaar 1979 zal door de Winkler Prins-redactie wel worde'jtj geschreven over de afgang van Young^ Door zijn opstelling, m.n. in het Middeni-t Oostenconflict werd hij dit jaar gedwon-?i gen ontslag te nemen. ; 'i

Relativereii%

Wie jaren achtereen dergelijke jaac-^ boeken doorbladert, ontkomt er niet aamj allerlei gebeurtenissen op het wereldttvi neel wat te relativeren. Zo word je de? Amerikaanse ambassadeur bij de VN gé-| noemd en het jaar daarop wordt men ^ nog eens aan herinnerd dat je inmiddefe bent afgetreden. Zo leest men over eenl zekere premier Pol Pot, het jaar daardj»! is hij politiek vluchteling of guerrillalei-| der. •>; | Het Encyclopedisch Jaarboek 1979 K| in ieder geval een bron van informatief voor hen die zich nog eens in de gebeufe-| tenissen van 1978 is in dit verband - w^| schreven dit reeds eerder - misleidend:'1 het boek heeft slechts betrekking op hc^voorafgaande jaar. ' i De aanduiding 1979 is wellicht! gekozen uit commerciële oogmerken'?; Sommigen zullen een voorkeur hett^i ben voor het Spectrum-Jaarboek, omdat;' dit reeds in het voorjaar verschijnt, zodat men reeds in het nieuwe jaar een totaalbeeld heeft over 1978. Toch doet Elsè-;, viers Encyclopedisch Jaarboek besliS^^I niet onder voor dat van het Spectrunicl Het is eveneens een prettig leesbaar leesf kijk-en naslagwerk. .:|, Het is in twee uitvoeringen verkrijg-f baar: „Het Jaar in Woord en Beeld", (met in de kantlijn foto'sen kernuitspraken) prijs ƒ 52,50, „F,ncyclopcdisch Jaarboek 1979" (kleiner formaat), prijs 43,50.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen