Invloed van Macarius in de Nederlanden

Als het ons enige moeite kost ons te verplaatsen in de tijd en de sfeer van Macarius, dan ligt dat in ieder geval niet aan zijn biograaf. Van de Bank is- ook in geschrifte - een boeiend verteller en er zullen echt wel academische proefschriften zijn die zich heel wat minder vlot laten lezen. Desondanks zijn we toch in een heel andere wereld wanneer de tijd en het leven van Macarius aan ons voorbijgaan. Het doet allemaal nogal wonderlijk aan: zijn geboorte, zijn (korte) huwelijk, zijn teruggetrokken leven in de woestijn, de hemelse stemmen en bijzondere openbaringen die hem ten deel vielen.

Toch is er nog betrekkelijk veel bekend over deze kluizenaar, die leefde van 300 tot 390 in Egypte en die ter onderscheiding van anderen, die ook de naam Macarius gedragen hebben, ook wel genoemd wordt Macarius de Grote of de Oudere. Hij heeft dan ook bepaald school gemaakt en zijn invloed is in zijn tijd, maar ook daarna, groot geweest.

Homilieën

Op naam van deze kluizenaar staan vele gebeden, spreuken, homilieën, enz., waarvan de „50 Geestelijke Homilieën" het meest bekend zijn. Met opzet, zeg ik: ze staan op naam van, want of ze inderdaad van Macarius zijn is de vraag. Een vraag die door Van de Bank trouwens ontkennend beantwoord wordt. Ook de lange tijd gehuldigde opvatting dat deze Homilieën moeten worden toegeschreven aan Symeon van Mesopotamië wordt door Van de Bank bestreden.

Hij komt tenslotte tot de conclusie dat ,,in het Corpus Macarianum aanvankelijk sprake is van een naamloze auteur, die omstreeks 350 leefde en de woordvoerder is geweest van een nietofficiële groepering binnen de kerk van zijn tijd, de ,,vrienden der waarheid". Dat moet dan een kring zijn geweest die aan Macarius verwant was en waarbinnen hij grote invloed heeft geoefend.

Invloed

Na een uitvoerige uiteenzetting van Macarius' invloed in het oosten komt Van de Bank tot een beschouwing van zijn invloed in het westen. Hier is hij betrekkelijk laat,,ontdekt", namelijk pas in de tijd van de Reformatie. Affiniteit tot zijn opvattingen vinden we vooral in de kringen van het Duitse Piëtisme (Gottfried Arnold) en van de Engelse opwekkingsbeweging. Niemand minder dan de bekende Methodistische prediker John Wesley heeft de Engelse uitgave van de Homilieën verzorgd.

Vóór die tijd echter - en dat is van groot belang voor het onderwerp - was in 1580 in Antwerpen bij de bekende drukker Plantijn een Nederlandse vertaling van de Homilieën verschenen. Déze "Plantijn behoorde tot een groepering ,,Het huis der liefde", waar de heiliging van het leven als eerste punt op het programma stond en waar men zich blijkbaar in de geschriften van Macarius herkende.

Van deze kring scheidde zich weer ene Hendrik Jansen van Barneveld af, die een groep ,,liefhebbers der Waarheid" om zich heen verzamelde. We krijgen de indruk dat we hier te doen hebben met geleerden kunstenaars, zakenlieden, enz., die zich nóch in de Roomse Kerk, nóch bij de Reformatie thuisvoelden, maar een eigen weg gingen. Het zegt wel iets dat Macarius' 'geschriften juist in deze vrije, ondogmatische groepen in hoog aanzien stonden.

De Nadere Reformatie

Het zegt ons ook iets dat Calvijn in al zijn werken niet één keer Macarius citeert of zelfs maar noemt. Gereformeerde theologen hier te lande na hem doen dat wel: in de Opera van Franciscus Gomarus komen citaten uit Macarius voor, terwijl ook hèt handboek voor de Gereformeerde dogmatiek uit de 17e eeuw, de zogenaamde „Synopsis Purioris Theologiae" van Polyander c.s. één woord van Macarius over het Heilig Avondmaal aanhaalt.

Maar dat is dan ook alles wat door Van de Bank wordt genoemd. Er is nog iets meer. Want twee belezen „bevindelijke" auteurs uit de tijd van de Nadere Reformatie hebben in ieder geval Macarius gekend en citeren hem met instemming: Simon Oomius en Friedrich Adolf Lampe. Dat Van de Bank dit in zijn dissertatie niet vermeldt is een lacune, waarop tijdens de promotie terecht al door een van de opponenten (prof. Dr. C. Graafland) werd gewezen. Maar dan nog is de oogst wat de Nadere Reformatie betreft niet bepaald groot....

Overeenstemming en verschil

De theologie van Macarius is blijkbaar in de Nadere Reformatie niet aangeslagen. Met de auteur kan mendit betreuren, omdat er, zoals hij zelf zegt, ,,ondanks verschillen, duidelijke punten van overeenstemming zijn, zoals de nadruk op de blijvende zondigheid van de mens, het vertrouwen op Gods beloften en de grote plaats die het werk van de Heilige Geest in zijn geschriften inneemt".

Inderdaad is er veel in Macarius dat ons aanspreekt en aantrekt. Inzake de verdorvenheid van de mens, het werk van de Heilige Geest, de betekenis van het gebed, en de verborgen omgang met God, zegt hij vele dingen die we zonder meer ook tegen komen bij de auteurs van de Nadere Reformatie.

Het zou dan ook aanlokkelijk zijn wanneer we een rechte lijn konden trekken van „de vrienden der Waarheid" in Egypte via „de liefhebbers der Waarheid" uit Antwerpen naar de kringen waarin thans bijvoorbeeld ,,De Waarheidsvriend" wordt gelezen. Of - zoals geestig is opgemerkt - als Bond zou hebben bestaan.

Maar daarvoor zijn er toch te veel verschillen tussen Macarius enerzijds en laten we voor het gemak zeggen de bevindelijke groepen in Holland anderzijds. Èn dat echt niet alleen omdat de leer van de predestinatie in Macarius' werken ontbreekt. Zijn „mystiek" is toch wat anders van inhoud dan die van de Nadere Reformatie. De heiliging is bij hem - zie ook de als bijlage opgenomen achtste Homilie! - meer een weg met verschillende stadia, die men moet doorlopen om tot de volmaaktheid te geraken.

En hoewel Macarius zich nimmer van de officiële kerk heeft afgescheiden, maakt hij toch een scherp onderscheid tussen ,,schooltheologen" en ,,geroepenen door de Heilige Geest", hetgeen consequenties heeft voor zijn visie op kerk en ambt. Het verwondert ons dan ook niet dat Macarius meer ingang heeft gevonden in de vrije groepen met een meer „doperse" inslag dan bij de grote mannen van Reformatie en Nadere Reformatie.

Betekenis

Ondanks dat doet het weldadig aan in de vierde eeuw, in een totaal andere cultuursituatie, deze man te ontmoeten, bij wie het werk van de Heilige Geest zo centraal staat en die zo'n zwaar accent legt op de betekenis van het geloof en de bevinding van het geloof. We zien daarin iets van het werk van Gods Geest dat de eeuwen omspant. Als zodanig kunnen we volledig met Van de Bank instemmen wanneer hij aan het eind van zijn studie, opmerkt: ,,tenslotte zou men ons inziens in Macarius moeten zien wie hij was (en niet meer, maar ook niet minder), een monnik uit +- 350, afkomstig uit Mesopotamië, een man Gods".

Van de Bank heeft ons een studie geboden waaraan veel historisch speurwerk ten grondslag ligt. Ben boek dat niet alleen voor theologen, maar ook voor gemeenteleden die geïnteresseerd zijn in de vragen van geloof en bevinding, veel waardevol materiaal bevat.

N.a.v. „Macarius en zijn invloed in de Nederlanden", door dr. J. H. van de Bank, uitgave Rodopi, 156 blz., prijs ƒ,20,-.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen