Het vingertje van Jacob Cats

De vinger in Brouwershaven
Cats is geboren in het Zeeuwse Brouwershaven. In Zeeland heeft hij twee standbeelden gekregen: een groot verheerlijkend standbeeld in 1829 in Brouwershaven, een veel kleiner en menselijker in 2005 in Groede. Uiteraard zegt de manier waarop iemand neergezet wordt, iets over de tijd waarin de beeldhouwer leeft. De verheerlijkende romanticus uit de romantiek liet graag merken dat hij veel op had met het voorgeslacht uit de Gouden Eeuw. Van grote mannen uit de 17e eeuw zijn er in de 19e eeuw kolossale beelden geplaatst. De nuchtere 21e-eeuwer ziet de grote helden vooral als gewone mensen en zet ze neer aan een tafel zoals in Groede met Jacob Cats gebeurd is. Het zachtstenen beeld in Brouwershaven had lang te lijden van de wind en de zee en de jeugd. Dit jaar verschijnt er een nieuw beeld van Cats in Brouwershaven, nu in brons zodat het beter tegen weersinvloeden kan. Ook is het beter beschermd tegen de jeugd, omdat het beeld veranderd is. Bij het oude beeld had Jacob Cats een opgeheven wijsvinger. Vooral voor kinderen was die vinger een prachtig object. Ze gooiden er stenen naar in de hoop de vinger te raken en dat lukte soms zo goed, dat de tere vinger er werd afgegooid. Toch is er vooral een andere reden om Cats zijn vinger te ontnemen. Veel te belerend is die, vinden wij. Hoewel Cats op en top didacticus was, heft hij nu de vuist omhoog. Dat slaat echt de plank mis, want Cats had een vredelievende natuur. Die vervorming zegt dus meer over ons dan over hem. Overigens heeft gemeentearchivaris Huib Uil met een oude gravure aangetoond dat Cats bij het originele beeld wijsvinger en duim tegen elkaar hield...

De vinger herdacht?
Het zou voor Zeeland een prachtige aanleiding zijn om een van de groten te herdenken, maar het is vrij stil gebleven. Kennelijk leeft Cats niet (meer). Nu kan het zijn dat men vindt dat je aan de gang kunt blijven met herdenken. Cats is vanwege zijn geboortedag in 1577 herdacht en enkele jaren geleden heeft de nadere reformatie veel Zeeuwse (en landelijke) aandacht gekregen. Toch lijkt me dat niet de werkelijke reden. Als er iets te herdenken valt wat ons bevalt, zijn we er meestal als de kippen bij. Zo kreeg ik als wethouder in mei dit jaar van de pers de vraag waarom we in Kapelle niets deden aan de 99e geboortedag (!) van Annie M.G. Schmidt! De werkelijke reden om niet te herdenken ligt volgens mij veel meer in het feit dat Cats de das omgedaan is in het verleden. Cats die onder het gewone volk een grote naam had gekregen vanwege zijn gedichten, was door de officiële literatuur besmet verklaard. De ex-predikant Conrad Busken Huet heeft hem schijnheilig genoemd, betitelde hem als een godvrezende moneymaker en kwalificeerde Cats als iemand die veel kwaad gesticht heeft vanwege zijn laaghartige moraal, zijn leuterlievende vroomheid en keutelachtige poëzie. Zijn populariteit noemde hij een nationale ramp. Deze beschrijving kwam van een ex-predikant. De dichter van de middeleeuwse Reinaart leert ons: ‘Viants mont seit selden wel’, wat wil zeggen dat je geen lof moet verwachten uit de mond van je vijanden. Dat lijkt me bijzonder van toepassing op Busken Huet. Hij had zijn ambt neergelegd, was gekant tegen christendom en dus zijn er weinig goede woorden te verwachten van hem over iemand als Cats die overtuigd calvinist was. Graag zou ik dus een pleidooi willen voeren om Cats vooral de eer te geven die hem toekomt. Zijn populariteit in de Gouden Eeuw is daarvoor een argument, maar ook zijn grote invloed op onze nationale taal, waaraan hij veel spreekwoorden heeft toegevoegd. Dat lijkt mij - seculier bezien - al voldoende. Voor christenen komt daarbij dat juist hij met zijn dichtwerk de levenswijze van christenen generaties lang heeft bepaald. We moeten er denk ik voor oppassen dat allemaal als achterhaald bij het grof vuil te zetten.

Is de vinger actueel?
Cats heeft veel geschreven over heel verschillende onderwerpen. In het kader van dit korte artikel neem ik een van zijn meest beschreven onderwerpen: liefde en huwelijk. Volgens mij zit daar zo veel volkswijsheid in dat het niet onverstandig is daar kennis van te nemen. Als het in de praktijk gebracht werd door de hele samenleving, zag die er op het gebied van de huwelijksmoraal plotseling heel anders uit. Men kan het betitelen als moralistisch, maar ook als verstandig. Hieronder volgen een twintigtal minigedichten – ik heb ze in de huidige spelling genoteerd - die te vinden zijn in Liefdes kortsprake. De titel geeft al aan dat het niet om lange gedichten gaat. In een volgend artikel wil ik ingaan op Cats’ grotere werk, de Trouringh. Jonge jaren willen paren geeft perfect weer wat de drang van de jeugd is. Of iemand deur of venster sluit, die kwalijk is, die wil eruit. Met andere woorden: het slechte is niet op te sluiten. Hier is iets anders nodig: vernieuwing. Een even rake typering is: Met beter te hopen is de tijd verlopen. Met andere woorden: er dient gehandeld te worden. Hoe dan volgens Cats? Zoekt gij een wijf naar uwe wens Gaat niet vooreerst tot enig mens God is de vinder van de trouw Gaat, eis van Hem een goede vrouw. En krijgt gij die, zo geeft Hem eer Want ’t is een gave van de Heer. Niemand zal denken dat het woord ‘wijf’ door Cats negatief bedoeld is. Het woord is immers gedaald in betekenis en in de Gouden Eeuw had het de betekenis van ‘vrouw’ nu. Verder is het gedicht voluit Bijbels. Cats verbindt de trouw van God met trouw in het huwelijksleven. Als God een vrouw geeft, hoef je niet bang te zijn voor ontrouw. Wordt de bede in liefdesaffaires misschien (te gemakkelijk) vergeten?

Sommigen zoeken de ideale man of vrouw, vooral ook uiterlijk. Het kan zijn dat de 21e-eeuwse lichaamscultus daar debet aan is, maar ook in de Gouden Eeuw moest dat streven gecorrigeerd worden: Wie paard of wijf zoekt zonder gebreken Die mag het werk wel laten steken, En denken dat hij bed en stal Voor eeuwig ledig houden zal. Een neiging is er om te denken dat goed is wat van ver komt, een verschijnsel dat je ook wel ziet als kerkenraden kandidaten voor ouderling of diaken zetten. Cats draait het om en laat weten dat je beter in je eigen omgeving zoeken kunt: Wilt gij voor u een wijf of schone paarden halen, Zo zoekt ze nimmermeer als uit de naaste palen. Het op een lijn stellen van een vrouw met een mooi paard in de vorige gedichten is niet stuitend. Wie een paard had in de Gouden Eeuw was rijk. Je was zuinig op je paard! En nu? Lijkt de auto een goede variant?

Verzwegen kwaad
Blijft zonder raad.
Verborgen pijn
Geen medicijn.

Hoewel deze enkele woorden veel algemene waarheid bevatten, wordt juist vanuit de slaapkamer veel verzwegen. Er wordt ook geleden. Wie echter laat weten wat er speelt, mag raad en hulp verwachten. Hoor ik predikanten niet zeggen dat echtelieden met huwelijksproblemen vaak veel te laat hulp vragen? Kent en verzint eer dat je mint lijkt een variant op het vaak gezegde: bezint eer dat je begint. Veelbetekenend zet Cats het woord ‘kent’ ervoor. Weten en bedenken gaan aan de liefde vooraf. Maar Cats weet ook dat hartstochten verstand en wijsheid uitschakelen: Als ’t hart met tochten is bezeten, het kan noch recht noch reden weten. Of anders: Wie van de liefde zijn gesteken en zien noch vlekken noch gebreken. Neem dus tijd in huwelijksaangelegenheden:

In haast en kan niets goed geschieden
Tenzij dat gij de pest wilt vlieden.

Een wijze raad van de onderwijzer Cats aan jongens is deze. De jongens kijken alleen maar naar het meisje. Het zou verstandig zijn ook eens een geslacht verder te kijken en op de moeder te letten. Want het meisje van nu zal over 20-30 jaar lijken op haar moeder:
Het is des werelds loop, al slaat het somtijds mis De dochter wordt een wijf als nu de moeder is. Een doordenker is ook deze: Het zij voor mannen ofte vrouwen Beter naar ’t oor als ’t oog te trouwen. In de huidige samenleving waarin alles draait om uiterlijke schoonheid, waarin de pracht van het mannen-, maar vooral van het vrouwenlichaam benadrukt wordt, zou je meer moeten letten op wat je de vrouw/man hoort zeggen. Slaat ze wijze praat uit of komt ze niet verder dan onzinnigheden? Raast hij aan een stuk door of weet hij ook eens te zwijgen?

Wat iemand in het donker doet
Dat wordt bij lichte dag geboet.

Zonder met stenen te gooien – want ik heb genoeg aan mezelf – denk ik aan de situatie waarin de kerk van Rome terechtgekomen is met alle lang verzwegen schandalen. Waarom trouw je? In de 17e eeuw ging het niet alleen om liefde, maar vooral ook om elkaar tot hulp zijn. Het klassieke huwelijksformulier wijst daar vooral ook op: men is er om elkaar te helpen. De dichter wijst het af als je trouwt om je bezittingen te vermeerderen. Niet zonder humor schrijft Cats:

Zij die een zot trouwt om zijn kot
Mist licht het kot en houdt de zot.

Evenzo kun je trouwen om geld te krijgen:

Wie op een oud wijf is gezind
Die toont dat hij het geld bemint.

Misschien is Cats’ visie achterhaald met betrekking tot de onderstaande gedichten. Hij schreef in een tijd waarin standen belangrijk waren. En toch komt het me voor dat veel huiselijke problemen voorkomen worden als trouwlustigen letten op een zekere gelijkheid in relaties.

Bouwt en trouwt met uws gelijk
Arm met arm, en rijk met rijk.
Net met kuis, en mors met vuil
Valk met valk en uil met uil.

Jonk met oud dient niet getrouwd.

Hoe zouden meisjes die slachtoffer dreigen te worden van loverboys, niet geholpen zijn met deze algemene waarheid, ook al weten ze misschien amper wat een vogelaar en een vink zijn. Helaas zullen ze Cats wel niet lezen en ook Protestants Nederland niet.

De vogelaar fluit wondermooi
Totdat de vink is in de kooi.

Alles gaat voorbij. Cats laat het weten in een gedicht waarin hij het leven indeelt in periodes van zeven jaar. Speelt zijn eigen ervaring een rol? Aan het eind staat dat de vrouw mogelijk hertrouwen kan met een weduwnaar. Maar als ze er niet aan toe is, moet ze blijven wie ze was. De dichter zelf is in 1631 weduwnaar geworden. Hij was toen ruim vijftig jaar oud.

Een jonge maagd van zeven jaar
Heeft dan haar tanden allegaar;
Als zij nog zeven jaar besluit,
Dan schiet de jeugd haar botten uit.
Als ’t nog eens zeven jaren lijt (= gaat),
Het roosje wordt dan pluckens tijd.
Doet hier nog zeven jaren toe,
Het steeltje is zijn bloempje moe.
Nog eens dan zeven jaar verhoogd,
Haast, kinders, haast, het groentje droogt.
Omtrent het zesde zevenjaar
Wat dan, als voor een weduwnaar?
En komt het dan nog niet te pas,
Laat ze dan blijven wie ze was.

Zien wij de vinger wel?
Cats is in Nederland uit. Niet omdat hij de moeite niet waard zou zijn, maar vooral omdat zijn lessen niet passen bij een autonome mens. De 21e-eeuwer wil niet betutteld worden. Ook christenen zijn aangedaan met dit gevoelen. Of dat een wijs levensbeginsel is, is de vraag. In het verlengde van Cats’ huwelijkstips sluit ik af met enkele overbekende zegswijzen: Goede raad is duur; wie niet horen wil moet voelen; berouw komt na de zonde.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen