H.W. Daendels: Patriot, dienaar van Napoleon en van Oranjevorst Willem I

Getuigt zoiets van moed, van plooibaarheid in de politiek of van grenzeloze brutaliteit? Alsof een hoge NSB'er direct na de oorlog zich gepasseerd voelde omdat hij niet tot Commissaris van de Koningin werd benoemd? Toch lijkt van houding van H.W. Daendels hier nogal op. Een en ander valt te lezen op de aan Daendels gewijde tentoonstelling in het Voerman-Museum - tevens Anton Pieck-Museum - te Hattem. De qua opzet tamelijk bescheiden expositie 'H.W. Daendels (1762-1818) - Beroemd Hattemer' onder de hanenbalken van het pas heringerichte museum in het Hanzestadje biedt wat het belooft. Het is een 'portret' van een ooit beroemde ingezetene van Hattem. Een andere, heel concrete aanleiding om Daendels voor het voetlicht te halen was er verder niet; geen herdenking van geboorte- of sterfjaar. Toch is het een tamelijk helder getekend 'portret' van deze militair en politicus, die trouw de tegenstanders van de Oranjes diende en als patriot gouverneur- generaal van Nederlands-Indië werd.

Gouveneur-generaal
Toen de Prins van Oranje na de nederlaag van Napoleon in ons land werd verwelkomd als soeverein vorst en later als koning werd Daendels niet in de bajes opgesloten, maar tot zijn teleurstelling (!) door koning Willem I benoemd tot gouverneurgeneraal van Goudkunst in West-Afrika, een wat verwaarloosde handelsnederzetting van de West- Indische Compagnie. Die had deze WIC in 1637 veroverd op de Portugezen. Wat had Daendels anders verwacht? Minister-president te worden? Ons lijkt het, dat hij - gezien zijn voorgeschiedenis - door de koning heel netjes is behandeld en meer kreeg dan hij eigenlijk verdiende. Vergeleken met zijn gouverneurschap van Indië onder Lodewijk Napoleon was dit natuurlijk geen promotie, maar hij werd ook niet gebombardeerd tot ambteloos burger om zijn dagen te slijten met ontginning van zijn landgoed op de Dellen bij Epe/Heerde, zoals hij eerder deed.

Welnu, over deze Daendels en zijn daden kunnen we in het Hattems museum heel wat te weten komen door boeken, prenten, schilderijen, kaarten, munten en tal van andere voorwerpen. In een zevental secties wordt zijn opkomst, levenswerk en tragische dood door de gele koorts op 2 mei 1818 aan de Goudkust (Guinee), op ruim 55-jarige leeftijd, in beeld gebracht.

Vermogende bestuurders
Wie en wat was Herman Willem Daendels? Waarom zijn er nog altijd straten naar hem vernoemd en wordt hij nu geëerd als groot Nederlander? Ik volg kort de zeven 'taferelen' van de tentoonstelling. Herman Willem werd op 21 oktober 1762 geboren als achtste kind. Zijn vader was een vermogend steenfabriekeigenaar en de Daendels zaten al generaties in het stadsbestuur van Hattem. Vader Burchard Johan Daendels was schepen en secretaris van de stad. Zoon Herman studeerde rechten aan de toenmalige universiteit in Harderwijk en ging ervan uit dat hij zijn vader opvolgde als magistraat in Hattem. Vader Burchard gold als politiek verlicht denker, die het stadhouderschap wilde hervormen. Hij was een patriot of vaderlandslievende, die vond dat de Oranje-stadhouder niks deed tegen de corrupte regenten. Daendels stond achter Joan Derk van der Capellen tot den Poll met diens scherpe pamflet 'Aan het Volk van Nederland' en deze 'wekker van de Nederlandse Natie' riep de burgerij op, het juk van de dwingeland af te werpen. Van der Capellen overleed jong in 1784, maar de jonge Daendels nam in Hattem zijn fakkel over en mobiliseerde burgercompagnieën, die zelfs exercities hielden in de Grote Kerk, tegen de Prins van Oranje die in het Hattems bestuur veelal zijn 'Prinsgezinde' vrienden benoemde. In 1785 overleed vader Daendels en burger-verzoeken om de 23-jarig Herman in diens plaats te benoemen werden door de Prins genegeerd. Oranje benoemde in 1786 de bevriende Dinckgreve, wiens installatie toen door de burgerij werd belet. De prins, die sinds 1784 veelal op Paleis Het Loo bij Apeldoorn verbleef nadat de Staten van Holland hem het commando over het Staatse leger hadden ontnomen, was woedend over deze provocatie. Hij had vooral aanhang in Zeeland, een deel van het Sticht (Utrecht) en Gelderland en stuurde nu een garnizoen, geleid door Spengler, om Hattem tot orde te brengen. Daendels riep nu de stad op, zich tegen Oranje te verdedigen. Erg veel Patriotten steunden hem niet; ze wilden om een lokale benoeming geen burgeroorlog riskeren. Maar in Hattem en omstreken stonden ze klaar voor Daendels tegen het leger van Spengler, dat vanuit Zwolle oprukte. De prinselijke legermacht was groot en overwon en de Patriotten vluchtten. Ze werden deels gevangen genomen maar kregen gratie. Herman Daendels echter werd bij verstek ter dood veroordeeld wegens 'violente oppositie', wanneer hij zich ooit nog in Gelderland zou vertonen.

Leesgezelschappen
De anti-prinselijke rellen in het land duurden nog tot in 1787 toen de stadhouderlijke macht door een sterk Pruisisch leger werd hersteld. Stadhouder Willem V vertrok weer naar Den Haag. Het Pruisisch ingrijpen kwam nadat de zuster van de Pruisische koning, Wilhelmina, op weg naar de Staten van Holland om eerherstel te bepleiten voor haar man, de stadhouder, bij de Goejanverwellesluis door de Patriotten werd tegengehouden en vernederd. De weerstand tegen de Pruisen bleef het langst standhouden in Amsterdam. Een der verdedigers daar was de jonge Daendels. Later vluchtten de Patriotten naar Frankrijk of ze werden lid van de op het oog onschuldige 'Leesgezelschappen' in ons land, die in wezen andere doelen nastreefden dan de briefromans van de schrijfsters Wolff en Deken te bestuderen . . .

Ook Daendels week in maart 1788 uit naar Noord- Frankrijk. Daar zaten liefst zesduizend uitgeweken Nederlanders, die zich hier Bataven noemden. St. Omer in de Frans-Vlaamse Westhoek - Vlamingen spreken nog van Sint-Omaars - was de uitvalsbasis van waaruit Daendels de Nederlanden wilde bevrijden van stadhouder en regenten. Hij stichtte een Bataafs legioen, dat onderdeel werd van het Franse vreemdelingenlegioen. In 1793 werd koning Lodewijk XVI onthoofd en de Europese vorsten en stadhouder Willem V verklaarden Frankrijk de oorlog. Met zijn Bataafs legioen en het Franse leger trok Daendels - nu brigade-generaal in Franse dienst - één- en andermaal op tegen de Republiek, in 1795 onder Pichegru.

Daendels wilde een onafhankelijke republiek en vanuit Maarssen stuurde hij Krayenhoff naar Amsterdam. Burgercomités namen de macht over en ook elders dansten patriotten in deze 'fluwelen revolutie' rond de vrijheidsbomen. De Oranjes vluchtten naar Engeland en ons land werd de Bataafse Republiek (1795-1806) en daarna het Koninkrijk Holland, met een broer van keizer Napoleon als koning. Een slechterik en tiran was die vorst niet, anders hadden we nu niet nog Koning Lodewijklanen en -straten gehad.

Staatsgrepen en invasie
De Bataafse Republiek was formeel een democratische eenheidsstaat met een Nationale Vergadering. Die werd met algemene stemmen gekozen, al hadden prinsgezinden. Joden, zwervers en vrouwen geen stemrecht! Vanwege onenigheid over een nieuwe grondwet bracht Daendels radicale patriotten op het kussen, maar hij wipte ze daar ook weer af. Herman pleegde liefst drie staatsgrepen en was onstuimig, wat hem ook intern veel vijanden opleverde. De Hattemer was luitenant-generaal van het Bataafse leger en moest in 1799 een Brits-Russische invasie in Noord-Holland het hoofd bieden. Hij trok zich echter terug zonder strijd te voeren, hoewel de Britten en Russen bij Bergen en Castricum een nederlaag leden. Maar de rol van Daendels in de Bataafse Republiek was uitgespeeld. Hij trad uit overheidsdienst en werd herenboer op het als beloning ontvangen landgoed De Dellen, waar hij de heide ontgon, nieuwe landbouwtechnieken ontwikkelde en daarnaast handel dreef, wat hij voorheen ook al deed naast zijn staatsdiensten. Maar al in 1806 riep de verse koning Lodewijk Napoleon hem terug van de Veluwe om hem tot gouverneur-generaal van Nederlands Indië te benoemen. Het landgoed ging min of meer failliet en in 1816 moest Daendels het verkopen aan zijn schoonzoon Willem Braam, die burgemeester van Hattem was, ook onder de nieuwe Oranje-koning Willem I.

Omstreden gouverneur
In Indië deed Daendels relatief goed dienst, maar zijn hervormingen en vooral de wijze waarop hij 'creatief' aan geld kwam, waren omstreden, ook door zijn explosief en tactloos optreden. Bijna iedereen, onder wie veel ontslagen ambtenaren, klaagde over de 'donderende grote heer' en hij werd ook van fraude beschuldigd. Maar Daendels had ook uitstekende hervormingen op zijn conduite-staat. Zo verplaatste hij de regering naar Buitenzorg (nu Bogor), omdat Batavia (Jakarta) ongezond was. Hij stelde een Raad van Indië in en een Rekenkamer, stichtte een kadettenschool, deed veel voor de genie en de cartografie en legde de nog altijd bestaande Postweg van Java aan, duizend kolometer lang. Toch werd hij ontslagen en een paar maanden nadien veroverden de Engelsen 'ons Indië'. Daendels verantwoordde zich in zijn 'Staat der Nederlandsche Oostindische Bezittingen', die hij in 1814 opdroeg aan de nieuwe Oranje-vorst Willem I. Zijn doel? Nu onder de door hem ooit verfoeide Oranjes opnieuw een hoge politieke functie te krijgen! Zijn benoeming tot gouverneur- generaal van de oude kolonie in West-Afrika, met Elmina als centrum, was een teleurstelling voor de energieke, maar ontactische Daendels. Hij mocht blij zijn, dat hij niet door de Russische tsaar krijgsgevangen was gemaakt en zijn dagen moest slijten in het ijskoude Rusland. Want deze opportunist trok na zijn ontslag op Java in 1811 naar Napoleon, die inmiddels zijn broer had teruggeroepen en Holland had ingelijfd bij Frankrijk. De 'kleine korporaal' bereidde daar de grote veldtocht tegen de tsaar aller Russen voor met zijn 'Grande Armée' van 610.000 man, onder wie 15.000 Hollanders van wie er slechts vijfduizend de tocht overleefden door de Russische tactiek van de verschroeide aarde. Bij de rivier de Berezina vielen van het Franse leger op de terugtocht nog eens 25.000 doden.

In het 'Grote Leger'
Daendels was meegereisd en moest de Fransen bij deze rivier beschermen tegen de achtervolgende Kozakken. Dat lukte dus niet echt. Daarna kreeg hij de verdediging van fort Modlin aan de Weichsel bij Warschau. Toen Napoleon in 1813 de grote Volkerenslag bij Leipzig verloor, gaf Daendels zich met het fort over. Hij redde zijn 'kop', nam ontslag uit Franse dienst en vroeg, nogal brutaal zouden wij denken, aan de nieuwe koning van Nederland om een voorname functie. Hij wilde opnieuw gouverneur- generaal van Indië worden. De koning liet genade voor recht gelden, sloot de ooit ter dood veroordeelde Daendels niet levenslang op vanwege diens revolutie tegen de vroegere stadhouder en zijn bewind, maar stelde hem aan als gouverneur-generaal op de Goudkust van West-Afrika. Daar zal ook wel de gedachte achtergezeten hebben, dat je zo'n, bepaald niet onbekwame, windvaan beter een flink eind uit je buurt kunt hebben. Vanuit Guinee zou de vroegere Heerder herenboer en Hattemer stadsbestuurder het jonge koninkrijk der Nederlanden niet veel schade kunnen berokkenen . . . Daendels aanvaardde de benoeming, zij het met tegenzin. De handelsnederzetting was verwaarloosd, er woedde de dodelijke gele koorts - waaraan ook Daendels in mei 1818 bezweek - en Den Haag toonde weinig interesse in de vervallen kolonie. De politicus en militair Daendels was echter ook altijd een slimme handelsman geweest. De Goudkust was rijk aan goud, ivoor, palmolie en hout en Herman zag er wel brood in. Hij ontvouwde zijn ideeën in een 'Secrete Memorie' aan koning Willem I, die in 1824 mede op basis hiervan de Nederlandse Handelsmaatschappij stichtte. Het hoofdkantoor in Amsterdam heeft in de gevel dan ook het portret van Daendels. Die had inmiddels katoen-, suikeren koffieplantages, waarop contract-arbeiders - in de praktijk gewoon zwarte slaven! - werkten voor zijn eigen handelsfirma Daendels & Co.

Slavenhandelaar
Slavenhandel was sinds 1802 verboden, maar indirect gebruikte hij ze, door afnemers van zijn goederen deze te laten ruilen voor slaven. . . Dat leidde tot grote spanningen en in 1817 kreeg Daendels opdracht om zich in het moederland te verantwoorden voor zijn houding en praktijken. Hij was - of voelde zich - te ziek voor die zeereis en een half jaar later overleed hij in Elmina, waar hij een grafmonument kreeg, ver van Hattem. In politiek opzicht sloot hij hier vreedzame overeenkomsten met de Ashanti en andere buurvolkeren. Maar dat ging vooral om handelscontracten om te kunnen concurreren met de bestaande karavaanroute vanuit Noord-Afrika naar de Zuid-Sahara.

Men kan, zo laat ook de tentoonstelling zien, niet zeggen dat Herman Willem Daendels zijn tijd verlummeld heeft. Hij was van vele markten thuis en zou met wat meer tact, en mogelijk wat minder energie, veel goede zaken kunnen hebben verricht. Nu blijft ons oordeel over hem wat dubbelzinnig. De bescheiden Hattemse expositie gaat ook niet echt in op vragen als: was hij vanuit welbegrepen eigenbelang een politieke draaitol en opportunist? Was hij werkelijk gegrepen door de denkbeelden van de Verlichting en later van de Franse Revolutie? Zocht hij zijn vaderland of vooral zichzelf? En waarom werd hij, na het verdrijven van de Oranjes en na de Franse tijd, door de Oranje-koning niet als een landverrader opgepakt, maar min of meer in ere hersteld? Of moeten we Daenels' benoeming in Elmina, bijgenaamd het 'kerkhof der blanken', zien als een flinke straf, een verbanning waaraan hij letterlijk is bezweken?

Om meer zicht te krijgen op deze kleurrijke figuur is een zolder-expositie in het, aan IJsselschilder Jan Voerman gewijde, museum niet toereikend. Maar als 'beroemde Hattemer' is Daendels hier aardig geportretteerd. Er liggen in het museum ook wat publicaties - geen recente catalogus - over deze man, die ook banden had met Apeldoorn, zij het indirect.

Vlakbij Paleis Het Loo ligt nog een landgoed met buitenplaats, de Veenkamp. Bij dat buiten, dat nauwe banden met de koningen Willem II en Willem III onderhield, werd in 1884 een koetshuis en stalling gebouwd. De eerste steen werd gelegd door de toen elfjarige Herman Willem Daendels, nazaat van de omstreden gouverneur-generaal. Diens vader, Henry Thierry Daendels, kleinzoon van de Hattemse politicus, kocht in 1880 het landgoed op een veiling van koning Willem III en liet zijn zoontje Herman Willem de eerste steen plaatsen.

Deze Henry Thierry leek op zijn opa, toen die op landgoed De Dellen zat. Hij overleed in 1926 en werd geroemd om zijn betekenis voor de landbouw en veeteelt in Apeldoorn en omgeving. Een dochter van deze Henry Thierry, Constance, bleef eigenares van de Veenkamp. Tot 1999 woonde een mevrouw E.M. Daendels op deze vrij sobere buitenplaats tegenover Paleis Het Loo, waar ooit de door Herman Willem Daendels gehate stadhouder Willem V noodgedwongen verblijf hield.


'Herman Willem Daendels - Beroemd Hattemer' is nog tot half 2004 te zien in het Voerman Museum annex Anton Pieck Museum, Achterstraat 46-48 te Hattem. Informatie: tel.: (038) 4442827 of www.voermanmuseumhattem.nl

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen