1940 - 1945 (deel 1)

Introductie
In de Gereformeerde Kerken in Nederland kwamen tijdens de bezettingsjaren 32 predikanten om het leven. Acht daarvan in toenmalig Nederlands-Indië in Japanse gevangenschap. De overige predikanten stierven in gevangenschap in Nederland of Duitsland, of als burgerslachtoffer. Ter nagedachtenis volgt in deze lijst per predikant een korte samenvatting van hun levenseinde (grotendeels gebaseerd op de bestaande literatuur). Er wordt op gewezen dat ook de gedenkboeken over de standplaatsen van onderstaande predikanten informatie kunnen geven over hun werk gedurende de bezettingsjaren.
Hoewel Delleman als redacteur van het grote gedenkboek van de gkn in zijn woord vooraf aangeeft dat, als het aan hem had gelegen, er ook een verhaal zou zijn opgenomen over de kerken en kerkleden in Nederlands- Indië, laat hij ons in het ongewisse waarom dat niet gebeurd is (zie: Opdat wij niet vergeten, 8 ). Zo bleef een belangrijk stuk oorlogsgeschiedenis onderbelicht en werden zelfs de namen van de daar omgekomen predikanten niet genoemd.
Wellicht dat in de lezerskring nog andere, aanvullende verhalen de ronde doen; wij horen die graag.

Bronverwijzingen:
Algra = A. Algra, De Gereformeerde Kerken in Nederlands-Indië, Indonesië ('1877-1961), Franeker, 1967, reg. s.v.
BLGNP = Bibliografisch Lexicon voor de Geschiedenis van het Nederlands Protestantisme, deel i-v. Kampen 1978-2002
De Haas = Joh. de Haas, Gedenkt uw voorgangers, deel ui, Haarlem 1984.
HTG = Historisch Tijdschrift gkn
Opdat wij niet vergeten = Th. Delleman, G. Brillenburg Wurth (samenstellers), Opdat wij niet vergeten. De bijdrage van de Gereformeerde Kerken, van haar voorgangers en leden, in het verzet tegen het Nationaal-Socialisme en de Duitse tyrannie, Kampen, 1949 [1950].
VDM-serie [in memoriams van Nederlandse predikanten die als gevolg van oorlogshandelingen in de Tweede Wereldoorlog stierven]
OGS = slachtofferregister website Oorlogsgravenstichting www.ogs.nl

Lijst van namen van predikanten die als gevolg van oorlogshandelingen zijn overleden

Dirk Jan Bergardus Allaart
(Harlingen 17 juli 1898 - internering Tjimahi 6 juli 1945). Gereformeerd predikant te Kollum 1926; Amsterdam (voor de miss. dienst te Djokjakarta) 1930.
Samen met andere missionaire predikanten in Djokja werd ds. Allaart op 8 september 1943 door de Japanners geïnterneerd, eerste in Djokja, daarna in februari 1944 in Tjimahi. Hoewel sterk verzwakt door hongeroedeem, bezocht hij dagelijks zieken in het kamphospitaal, om hen uit de bijbel voor te lezen en een woord van troost te brengen. Uiteindelijk is hij door ontbering gestorven.
Bronnen: De Haas ui, 13 - 14 ; Algra, reg.; A. Pos, ‘Lichtende sporen: ds. D.J.B. Allaart’, in: Zendingsblad van de Gereformeerde Kerken in Nederland, jg. 45, nr. 6, juni 1947, 19-20.

Dr. Huibert Anthonie van Andel
(Gorinchem 21 juni 1875 - internering Semarang 27 maart 1945). Gereformeerd predikant Zuidland 1900; Baarn 1908; Amsterdam (voor de miss. dienst te Solo) 1911 ; Delft (voor de miss. dienst te Solo) 1922.
Dr. Van Andel werd door de Japanse militaire politie verhoord, maar aanvankelijk vanwege zijn leeftijd met rust gelaten. Op 14 aug. 1942 werd hij in Ziekenzorg (Solo) geïnterneerd. Het gescheiden leven van zijn vrouw Jacqueline van Andel-Rutgers, die naar een vrouwenkamp moest, heeft hij niet kunnen verwerken. Ziekenzorg werd op 3 september 1943 ontruimd. Eind december kreeg zijn vrouw bericht van hem uit Ngawi, ten oosten van Solo, waar ook andere gereformeerde predikanten uit Midden-Java in een oud fort waren ondergebracht. Van Andel overleed uiteindelijk in kamp Bangkong in Semarang.
Bronnen: De Haas ui, 14 ; Algra, reg.; A.A. van der Woerdt, Werken zolang het dag is. Jacqueline van Andel-Rutgers (1874-1951,) gereformeerd zendelinge in Midden-Java, Kampen, 2004.

Gerrit Pieter van Arkel
(Groningen 3 juli 1914 - in de trein bij Oldebroek 5 augustus 1944). Hulpdiensten te Huizum c.a. 1942, gereformeerd predikant Noord- Scharwoude 1943.
Op zaterdag 5 aug. 1944 begaf ds. Van Arkel zich naar Schiedam, waar hij de volgende dag zou preken. Onderweg werd de trein waarin hij zat beschoten tijdens een luchtaanval, waarbij hij de dood vond.
Bron: De Haas in, 17 .

Cornelis Pieter Boodt
(Voorburg 25 mei 1903 - Hildesheim (D.) 22 juni 1945)
Gereformeerd predikant te Molenaarsgraaf-Brandwijk 1928; Leerdam 1936; Delft 1942.
Ds. Boodt werd te Delft gearresteerd, omdat hij in zijn preken de jeugd concreet opriep zich niet te melden voor de Arbeidsdienst en hen waarschuwde voor de Arbeitseinsatz in Duitsland. Vanuit de gevangenis werd hij in maart 1943 overgebracht naar het kamp in Vught, waar hij in het geheim kerkdiensten leidde en veel voor anderen betekende. In de zomer van 1944 werd hij naar Duitsland overgebracht, eerst naar Sachsenhausen, later naar het beruchte kamp Bergen-Belsen. Geheel verzwakt brachten de Engelsen hem na de bevrijding naar een sanatorium te Hildesheim (Dld.). Daar stierf hij aan pleuritis en uitputting.
Bronnen: De Haas in, 28-30; J. Kevelam, in: Opdat w ij niet vergeten, 239-243 (met prent).

Rinze Douma
(Bergum 28 april 1910 - concentratiekamp Bergen-Belsen 9 maart 1945)
Hulpd. te Hardenberg 19 35; gereformeerd predikant Emmer-Compascuüm 1936.
Ds. Douma liet zijn afschuw van het nationaal-socialisme duidelijk merken in zijn preken. Verder kreeg hij al snel een leidende rol in het verzetswerk, waarvoor hij veel door het land reisde. Op 3 1 mei 1944 werd hij op het perron in Amersfoort op onverklaarbare wijze tussen een groep gevangenen geduwd, met wie hij op transport naar Groningen werd gezet. Vandaar werd hij op 17 augustus 1944 naar Vught overgebracht, waar hij als enige van de Groningse groep ontkwam aan de dood. Op 6 september volgde transport naar Duitsland, eerst naar de Heinkelfabrieken, zes weken later naar Sachsenhausen en tenslotte in februari 1945 naar Bergen-Belsen, waar hij stierf.
Bronnen: De Haas in, 56; P. Tjeerdsma, in: Opdat wij niet vergeten, 243-245.

Klaas van Dijk
(Blija 22 maart 1877 - internering Ambarawa 19 juli 1945)
Gereformeerd predikant Knijpe 1903; Heeg (voor de miss. Dienst te Keboemen) 1905; Wonosobo (Midden-Java) 19 3 1.
Hoewel hij de pensioengerechtigde leeftijd al was gepasseerd, weigerde ds. Van Dijk emeritaat aan te vragen. Zijn laatste jaren kenmerkten zich door felle strijd over de invoering van zijn berijming van de psalmen in de Javaanse taal, waarvoor hij onvoldoende steun vond.
Zijn echtgenote Riemke van der Kouwe overleed einde juni 1942, juist in een tijd van martelende onzekerheid over het lot van hun kinderen en kleinkinderen. Van Dijk werkte door tot hij in 1943 in het kamp voor oude mannen te Ambarawa werd opgesloten. Vanuit een cel, die hij moest delen met een pastoor, zong hij ter bemoediging van zijn medegevangen eens luidkeels een psalm. De geïrriteerde Japanse bewakers sleurden hem hierom naar buiten en mishandelden hem ernstig. Door honger en malaria verzwakte hij weldra zozeer, dat de dood er op volgde.
Bronnen: De Haas m, 61-62; Algra, reg.; D. Vereen, ‘Lichtende sporen, in memoriam ds. Klaas van Dijk - augustus 19 45 ’ , in: Zendingsblad van de Gereformeerde Kerken in Nederland, jg. 45, nr. 1 1 , november 1947, 10 1- 10 2 .

Willem Jacob van Enk
(Kampen 28 juni 1904 - concentratiekamp Neuengamme 12 februari 1945)
Gereformeerd predikant Vries 1930.
Zowel in preken als in daadwerkelijk verzetswerk (verspreiding van illegale lectuur en hulp aan onderduikers) toonde ds. Van Enk zich een bestrijder van het nationaal-socialisme. Op 16 dec. 1944 werd hij in Vries gearresteerd en in Assen opgesloten. Hier werd hij onder ernstige bedreigingen verhoord. Voor zijn medegevangen was hij een pastor. Op 16 jan.1945 werd hij op transport gesteld naar Neuengamme, waar zwaar sjouwwerk verricht moest worden, waaronder hij uiteindelijk bezweek. Hij werd begraven in Ohlsdorf en later herbegraven in Vries.
Bronnen: De Haas in, 64-65; Th. Delleman, Opdat wij niet vergeten, 245-247, ontleend aan: D. van Enk, Christus voor alles, levens- en stervensbericht van Ds W.J. van Enk, in leven Geref. predikant te Vries, 12 Febr. 1945 overleden in het kamp Neuengamme, Amsterdam, Kirchner [1948], 16 p.,VDM-serie xxvi; A.E. van Eeden, Twee kerken maar geen school. Ds. J.H. Houtzagers, zijn school en zijn Kootwijkers, Barneveld 1984, m.n. 53-55.

Dr. Bernard Jonathan Esser
(’s-Gravenhage 16 september 1876 -internering Semarang 30 december 1944)
Gereformeerd predikant Reeuwijk en Sluipwijk 1905; Rotterdam (voor de miss. dienst te Poerbolingo) 1908. Emeritus 1940.
Dr. Esser bleef na zijn emeritaat in 1940 te Poerbolingo wonen. Hij behoorde met dr. J. Verkuyl tot de eerste predikanten in Midden-Java, die gevangengenomen werden. Dat gebeurde in Poerwokerto op 15 juli 1942, maar anders dan Verkuyl werd de reeds oude dr. Esser na enkele dagen weer vrijgelaten. In 1943 werd hij door de Jappanners geïnterneerd. Hij overleed ten gevolge van de slechte behandeling in het concentratiekamp te Semarang.
Bronnen: De Haas in, 66-67; Algra, reg.

Nicolaas Jacob Arnold van Exel
(Utrecht 3 mei 1906 - Oosterbeek 21 september 1944)
Gereformeerd predikant Strijen 1931 ; Beekbergen 1937 ; Oosterbeek 1944.
Als reserveveldprediker raakte hij in mei 1940 gewond aan zijn been, waarvoor hij in Dorsten (Westfalen) werd verpleegd. Hij was met zijn soldaten vrijwillig in krijgsgevangenschap gegaan, maar keerde na enkele weken terug naar een ziekenhuis in Arnhem. In aug.1940 stond hij weer op de kansel. Weldra zette hij met zijn vrouw een eigen post voor de hulp aan onderduikers op. Tussendoor studeerde hij nog twee semesters aan de Sorbonne (Frankrijk). De aantekeningen voor zijn dissertatie, die in mei 1940 te Rhenen in de vlammen opgingen, verzamelde hij opnieuw. Op vrijdag 15 septemberi944 legde hij de laatste hand aan dit proefschrift. Daarna begon op zondag 17 september de slag om Arnhem. Hij preekte nog wel, maar deed er drie kwartier over om thuis te komen (normaal zeven minuten). Er volgden dagen in de schuilkelders. Toen het betrekkelijk rustig leek, trok hij de buurt in om te helpen en werd dodelijk getroffen door een granaat.
Bronnen: De Haas in, 67-68; E.I.F. Nawijn, Koninklijk onderscheiden. Levensschets van Ds. N.J.A. van Exel, Amsterdam, Kirchner, [1946], VDM-serie xvn; Zijn proefschrift verscheen postuum: Het oorlogsprobleem, dogmatisch-ethische studie over christendom en oorlog, Amsterdam, Spruyt, 1947, X en 19 z p.

Taeke Ferwerda
(Tzum 13 april 1876 - Amsterdam 12 september 1944)
Gereformeerd predikant Monnickendam 1905; Vlissingen 1 9 1 1 ; Amsterdam 19 13 .
In de late avond van i z sept. 1944 houdt een gevangenisauto voor de Amsterdamse pastorie van ds. Ferwerda (Vondelstraat 166) halt. De predikant wordt gearresteerd door de vijandige politie, maar denkt zelf dat hij als getuige wordt opgeroepen. Het blijkt dat er wapens in de Keizersgrachtkerk zijn gevonden, waarvoor koster S. van der Baan al enige dagen vergeefs is verhoord. Beide mannen worden nu vlak voor de kerk neergezet en doodgeschoten, als afschrikwekkende waarschuwing tegen wapenbezit. De politie verwijdert de lichamen, die drie dagen later blijken te zijn verbrand. Een gedenksteen in de Keizersgrachtkerk herinnert aan dit drama.
Bronnen: De Haas ui, 70; Opdat wij niet vergeten, Z47-Z49; B. Wielenga, ‘O sieraad Israëls’, ter gedachtenis aan ds. T. Ferwerda. Amsterdam, Kirchner, [1945], 3 1 p.,VDM-serie 1; Kees de Kruijter, ‘Het laatste woord van ds. Ferwerda. Een Amsterdams protest tegen de Vrijmaking’, in: htg, jg. 1 , nr. 1 , november zooz, 33-39.

Marten Geertsema
(Hoogkerk 14 december 1904 - concentratiekamp Neuengamme 3 mei 1945)
Gereformeerd predikant Dwingeloo 1934.
Te Dwingeloo was ds. Geertsema één van de leidende figuren in het ondergronds verzet. In oktober 1944 werd het gevaarlijk omdat zijn naam bekend was geworden bij de Sicherheitsdienst. Bewust koos hij er voor om niet onder te duiken maar op zijn post te blijven. Zijn arrestatie vond plaats op 19 oktober 1944. Geertsema werd opgesloten in de beruchte gevangenis te Assen, hoofdzakelijk wegens anti-Duitse gezindheid. Vandaar werd hij op 16 januarii945 met vijfentwintig anderen overgebracht naar kamp Neuengamme. Hoe zijn levenseinde is geweest is nooit opgehelderd. De familie werd pas veel later op de hoogte gebracht van zijn overlijden.
Bronnen: De Haas m, 7 3 ; Van der Hoeven, in: Opdat wij niet vergeten, Z49-Z5Z.

Hantje de Jong
(Burgwerd 11 maart 1906 - Rotterdam 28 oktober 1944)
Hulpdiensten Voorburg 19 3Z -1935; gereformeerd predikant (o.a. voor de evangelisatiearbeid) Hoek van Holland 19 3 5; Rotterdam- Charlois 19 4 1.
Ds. De Jong mobiliseerde zijn gemeente vanaf het begin van de oorlog tot verzet en barmhartigheid aan vervolgden. In de zomer van 1943 raakte hij steeds meer betrokken bij hulp aan onderduikers. Zijn huis werd een vergaderplaats van de Groep Albrecht, die door spionage en andere gevaarlijk werk inlichtingen verzamelde voor ‘Londen’ en zo veel voor de bevrijding heeft betekend. Zijn werk raakte op den duur zo algemeen bekend, dat het gevaarlijk werd. Bij de arrestatie van een illegale werker vond de Sicherheitsdienst De Jongs naam in een adresboekje. Hij werd gearresteerd op z 6 oktober 1944 en meegenomen naar het huis van de SD aan de Heemraadsingel. Daar is hij twee dagen later zonder vorm van proces met nog vier anderen gefusilleerd. Begraven op Crooswijk.
Bronnen: De Haas in, n z - 1 1 3 ; Opdat wij niet vergeten, Z5Z-Z54, ontleend aan: N. Willemse, Een arbeider in ’t licht van de oogstdag. Korte levensschets van Ds. Hans de Jong, Amsterdam, Kirchner, [1946], zy p., VDM-serie x ix; J. van Gelderen, De weg ligt vooruit. De Gereformeerde Kerk van Rotterdam-Charlois 1887-1987. Kampen 1987, 14 z-157.

Hendrik Roelof de Jong
(Heeg 20 oktober 1911 - Haarlem 12 februari 1945)
Hulpd. Amsterdam (voor de evangelisatiearbeid onder de schippers) 19 36-19 38; hulpd. Leeuwarden 1938-1940; gereformeerd predikant Venlo 1940.
Vanaf het begin van de oorlog was ds. De Jong actief in het illegale werk. Voor veel naar Limburg gevluchte joden vond hij een duikadres, vaak samenwerkend met rooms-katholieken van hoog tot laag. Zijn studeerkamer was een vergaderplaats van de Landelijke Organisatie voor hulp aan onderduikers en de Knokploegen. Hij waarschuwde voor deelname aan de Arbeidsdienst, maar zocht de jongens die toch gingen trouw op. Op zondagmoren 5 maart 1944 kwam de Sicherheitsdienst om hem te arresteren. Hij ontkwam door de achterdeur, dook onder in Amsterdam, waar hij medewerker werd aan Trouw. Door verraad werd hij op z j januari 1945 opnieuw gearresteerd, samen met de drukker en uitgever van Trouw, S.J.P. Bakker. De Jong werd op i z februari 1945 op de Jan Gijzenbrug over de Rijksstraatweg naar Velzen, te Haarlem gefusilleerd.
Bronnen: De Haas in, 1 1 4 - 1 1 5 ; N. Buffinga, in: Opdat wij niet vergeten, Z55-256; N. Buffinga, De krijg is des Heeren. Levensschets van Ds. Henk de Jong. Amsterdam, Kirchner, [1946], 30 p., VDM-serie iv.

Johannes Kapteijn
(Giessendam 24 januari 1908 - Dachau 8 augustus 1942)
Gereformeerd predikant Kralingscheveer 19 32; IJmuiden 1939; Groningen 1941.
Ds. Kapteijn maakte er in zijn preken geen geheim van dat hij vond dat het nationaal-socialisme tegen Gods wil inging. Op 26 februari 1942 werd hij door de Duitsers gearresteerd. Op 10 april werd hij uit de gevangenis te Groningen overgebracht naar kamp Amersfoort. Ook daar hield hij zijn mening niet voor zich. Hij kwam in een strafcommando en moest zware stenen sjouwen. Samen met prof. Titus Brandsma werd hij via Kleef naar Dachau getransporteerd. Volkomen uitgeput bezweek hij aan de kampverschrikkingen.
Bronnen; De Haas, in, 12 6 -12 7 ; K.G. Idema, in: Opdat wij niet vergeten, 257-258; Rudolf van Reest en K. Schilder, Een bloedgetuige der Kerk, het leven en sterven van Johannes Kapteijn, gereformeerd predikant. Groningen, De Jager, 19 4 6 ,12 4 p.

Adriaan François Keuchenius
(Meester Cornelis (n.o.i .) 13 mei 1895 - internering Djoernatan-Semarang 22 augustus 1944)
Gereformeerd predikant St. Jacobi Parochie 1927; Utrecht (voor de miss. dienst te Poerworedjo) 1930.
Toen eind juli 1943 de predikanten in Nederlands Indië werden geïnterneerd, bleef het gezin Keuchenius aanvankelijk nog enige weken buiten schot. Op aanklacht van het luisteren naar vijandelijke radioberichten werd hij uiteindelijk opgepakt door de Kempeitai, de gevreesde Japanse politie. Na enige weken gevangenisstraf moest hij worden opgenomen in het zendingsziekenhuis. Vandaar is hij overgebracht naar de Djoernatan-gevangenis te Semarang, waar hij een zware tijd heeft gehad. Volgens medegevangenen bleef hij ook hier gericht op zijn medemens: zelfs de laatste pisang gaf hij weg. Uiteindelijk is hij door uitputting gestorven.
Bronnen: De Haas in, 130; Algra, reg.; J. van der Linden, ‘Lichtende sporen: Adriaan François Keuchenius’, in: Zendingsblad van de Gereformeerde Kerken in Nederland, jg. 45, nr. 9, september 1947, 74-75.

Wordt vervolgd in htg 9 (verschijnt dit najaar).

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen