OVER HET VERTALEN VAN BIJBELSE KERNWOORDEN

Sommige woorden spelen een bijzondere rol in de geloofstaal. Ze zijn van oudsher bekend uit bijbelvertalingen, en ze worden in de kerk gebruikt. Daarbuiten zijn veel van die bijbelse begrippen onbekend. Of ze hebben een heel andere betekenis gekregen.

Het blijven vasthouden aan traditionele termen kan tot gevolg hebben dat de vertaling onduidelijk wordt, of verkeerd begrepen wordt. Om Gods boodschap goed door te geven is dat een ongewenste situatie. Tegelijkertijd menen veel mensen dat er in die termen zoveel betekenis verscholen ligt, dat je ze niet kunt missen in het spreken over God en de Bijbel.

De vraag is natuurlijk of de bijbelse boodschap afhankelijk is van die specifieke termen, of dat de inhoud van de boodschap misschien ook anders verwoord kan worden.

BETEKENIS

De betekenis van woorden is een gecompliceerd onderdeel van taal. Woorden kunnen verschillende betekenissen hebben en op verschillende manieren gebruikt worden. Al die verschillende manieren samen vormen het betekenisveld van een woord. Dat is het beste duidelijk te maken met een voorbeeld.

Het blad viel van de boom.
Op het blad staan vier kopjes.
In dat blad staat alleen maar onzin.
Deze tafel heeft een nieuw blad nodig.
Het blad van de zaag is kapot.

Dit ene woord ‘blad’ kan in tal van situaties ingezet worden. Door de context snap je meteen welke betekenis bedoeld wordt. Maar als je deze zinnen vertaalt naar bijvoorbeeld het Engels, blijk je in iedere zin een ander woord nodig te hebben voor de vertaling van ‘blad’: leaf, tray, magazine, top, blade.

Dit is een voorbeeld van een eenvoudige vertaling in een taal die nog dagelijks gebruikt wordt. Maar bij het vertalen van de Bijbel is de situatie complexer. De brontalen van de Bijbel worden in die vorm niet meer gesproken, en de bijbelse tijd en cultuur staan vaak ver van ons af. Bovendien is de vertaling van bijbelse kernbegrippen ingewikkeld, omdat ze meestal abstract zijn en een rijke lading dekken.

GERECHTIGHEID

Toch is het probleem van de vertaling van bijbelse kernbegrippen vergelijkbaar met het bovenstaande voorbeeld. Neem bijvoorbeeld het woord ‘gerechtigheid’. In het alledaagse taalgebruik komt die term weinig voor. Het woord is in oude vertalingen de weergave van de Hebreeuwse woorden tsedeq en tsedaqa en van het Griekse woord dikaiosunè. Maar met deze begrippen kunnen veel méér aspecten onder woorden gebracht worden dan alleen ‘gerechtigheid’. Ze kunnen ook gebruikt worden in de betekenis ‘recht’, ‘rechtvaardigheid’, ‘redding’, ‘trouw’, ‘oprechtheid’, ‘het juiste’ of ‘het goede’.

Als zo’n bijbels begrip in een zin wordt gebruikt, klinken niet alle betekenisaspecten tegelijk mee. Dat is een misverstand (vergelijk het voorbeeld van het woord ‘blad’). Er staat juist altijd één van de mogelijke betekenisaspecten voorop. Het aspect waar het in die concrete context om gaat.

De oorspronkelijke lezers waren goed in staat om in een concrete tekst het passende betekenisaspect van het woord te kiezen. Zij waren gewend aan de verschillende nuances, net zoals wij dat onderscheid in onze eigen taal kunnen maken. Maar Nederlandse lezers van vandaag moeten zich telkens afvragen wat een Hebreeuws of Grieks woord betekent in de context van toen.

De Herziene Statenvertaling (HSV) kiest voor de genoemde Hebreeuwse of Griekse termen meestal voor ‘gerechtigheid’. Zo lezen we in Deuteronomium 16 : 20: ‘Gerechtigheid, gerechtigheid moet u najagen.’ Het gaat in deze passage over rechters die zorg moeten dragen voor zuivere rechtspraak. Ze mogen niet partijdig zijn en geen steekpenningen aannemen. Dan volgt vers 20, waarin staat wat zij wel moeten doen. De Nieuwe Bijbelvertaling (NBV) heeft dat zo vertaald: ‘Zoek het recht en niets dan het recht.’ In deze context staat het betekenisaspect van ‘recht’ het meest centraal en dat komt daarom ook tot uitdrukking in de NBV.

In Matteüs 3 : 15 komen we een ander aspect tegen van dit begrip. In deze tekst maakt Johannes er bezwaar tegen dat hij Jezus moet dopen. Maar Jezus zegt: ‘Laat het nu gebeuren, want op deze wijze past het ons alle gerechtigheid te vervullen.’ (HSV) De formulering ‘gerechtigheid vervullen’ staat ook in de NBV, maar wat wordt daar precies mee bedoeld? ‘Vervullen’ wijst op iets dat ‘gedaan moet worden’, en met ‘gerechtigheid’ wordt hier bedoeld ‘het goede, het juiste’, oftewel ‘doen wat God van ons vraagt’. De Bijbel in Gewone Taal (BGT) is een vertaling die deze betekenis zo duidelijk mogelijk door wil geven: ‘want wij moeten alles doen wat God van ons vraagt’.

GENADE

Misschien wel het belangrijkste kernbegrip uit de Bijbel is ‘genade’. Het is een vertaling van het Griekse woord charis. Het betekenisveld van dat Griekse woord is breed: het kan gaan om een houding van goedgunstigheid, of concreet om een geschenk, of om de dankbaarheid waarmee je reageert op een gunst.

Als er in de Griekse tekst gesproken wordt over de charis van God, dan is daar van oudsher één vertaling voor gekozen: ‘genade’. Maar dat woord wordt buiten de Bijbel en de kerk nauwelijks gebruikt. Soms komt het voor in een uitdrukking zoals ‘geen genade kennen’, maar dan is de betekenis verschoven van ‘gunst’ naar ‘medelijden’.

Die betekenisverschuiving doet geen recht aan wat Paulus zegt. Met charis bedoelt Paulus geen medelijden, maar het verlenen van een gunst.

In concrete teksten staat steeds één van de betekenisaspecten van het woord charis centraal. In Romeinen 3 : 24 hebben de HSV en de NBV het traditionele begrip ‘genade’ gebruikt:

NBV en iedereen wordt uit genade, die niets kost, door God als een rechtvaardige aangenomen omdat hij ons door Christus Jezus heeft verlost.

HSV en (allen) worden om niet gerechtvaardigd door Zijn genade, door de verlossing in Christus Jezus.

De BGT probeert om de lading van het begrip charis in deze context zo goed mogelijk te verwoorden: ‘Maar God wil de mensen redden, zomaar, voor niets. Hij vergeeft de zonden van iedereen die gelooft in Jezus Christus. Zo goed wil God voor ons zijn.’ Charis duidt hier op de goedheid van God. En dat die goedheid niet verdiend is, maakt Paulus duidelijk met een ander Grieks woord, dorian, ‘zomaar, voor niets’.

In Romeinen 5 : 17 heeft het woord charis de concrete betekenis van ‘geschenk’: ‘Maar dankzij één mens, Jezus Christus, zullen wij allemaal eeuwig leven, samen met hem. Want dankzij Jezus Christus ziet God ons als goede mensen. Dat is Gods grote geschenk voor ons.’ (BGT)

De BGT gebruikt het woord ‘genade’ dus niet. In de discussie daarover zie je iets opmerkelijks. Het gaat daarin eigenlijk helemaal niet over de vraag wat het Griekse woord charis betekent en hoe je dat zou kunnen vertalen. De discussie gaat over het Nederlandse woord ‘genade’ en de lading die dat woord gekregen heeft in de beleving van veel bijbellezers. Genade wordt geassocieerd met vrijspraak, vergeving, verzoening en onverdiende redding. Een hele theologie wordt aan dat ene woord opgehangen. Maar al die aspecten horen niet bij de betekenis van het Griekse woord charis.

Niemand hoeft daarvan te schrikken. Want Paulus schrijft wel over vrijspraak, vergeving, verzoening en onverdiende redding. Maar daar gebruikt hij andere woorden voor. Het zit niet allemaal in dat ene begrip charis. De rijkdom van wat Paulus schrijft zit in zijn brieven, en niet in één enkel woord.

VERTAALMETHODEN

Er zijn verschillende manieren om de Bijbel te vertalen. Elke vertaling kiest zijn eigen uitgangspunt en legt daarmee een bepaalde nadruk op één van de aspecten van de brontaal. Zo zijn er vertalingen die de meeste nadruk leggen op het behoud van formele brontekstkenmerken zoals woordvormen, grammaticale constructies en het taaleigen van de brontalen. De Statenvertaling is daarvan een voorbeeld. Die formele kenmerken worden in het Nederlands nagebootst, en de betekenis die daarachter schuilgaat, krijgt vooral een plaats in de kanttekeningen.

Bij moderne vertalingen staat het tekstbegrip meestal voorop. Moderne vertalingen vatten het vertalen op als een communicatieve handeling. Ze willen aan de lezer de betekenis overdragen die in de brontekst besloten ligt.

Beide manieren van vertalen zijn legitiem, en beide leveren een betrouwbare vertaling op. Maar de resultaten van het vertaalwerk zien er wel heel anders uit, allebei met hun eigen voor- en nadelen.

Sommige vertalingen kiezen ervoor om overal waar eenzelfde Hebreeuwse of Griekse term voorkomt ook eenzelfde begrip in het Nederlands te gebruiken. Dat heeft als voordeel dat de term herkenbaar is door de hele vertaling heen. Het nadeel is dat niet duidelijk wordt dat het brontaalwoord verschillende betekenisaspecten heeft. Het Nederlands wordt in het keurslijf van de brontaal gedwongen, en als lezer moet je in elke situatie zelf een vertaalslag maken. Bovendien loop je het risico dat je teksten met elkaar gaat verbinden die inhoudelijk niet bij elkaar passen vanwege het betekenisverschil.

Andere vertalingen leggen de nadruk op het doorgeven van de betekenis van de brontekst. Voor hetzelfde brontaalwoord kiezen ze steeds een vertaling die past bij die concrete context. Het voordeel daarvan is dat de nuances van de brontekst beter tot zijn recht komen. Het nadeel is dat de lezer voor een deel afstand moet doen van vertrouwde begrippen. De oude abstracte begrippen worden vervangen door meer inhoudelijke termen. Het is de kunst voor de vertaler om concrete teksten die wel met elkaar te maken hebben, zo te vertalen dat dit voor de lezer herkenbaar is.

Of je nu vasthoudt aan traditionele bijbelse kernbegrippen of niet, er is altijd sprake van winst en verlies. Het belangrijkste is te beseffen dat beide keuzes gemaakt worden vanuit eerbied voor het Woord van God.

Drs. A.M. Bol-Drieenhuizen heeft Theologie gestudeerd aan de Theologische Universiteit Apeldoorn en Bijbelvertalen aan de Vrije Universiteit. Zij is werkzaam bij het Nederlands Bijbelgenootschap als wetenschappelijk medewerker vertaalwetenschap.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen