Jeugd voor de staat?

In dit artikel bespreken we de relatie tussen totalitarisme en conformiteit bij jongeren. Daarvoor moeten we eerst tot behoorlijke definities komen: wat is totalitarisme en wat is conformiteit? Daaropvolgend zullen we toelichten in hoeverre conformisme deel uitmaakt van de opvoeding en het onderwijs. Daarnaast willen we onderzoeken hoe de nationaalsocialisten en het DDR-regime probeerden om jongeren mee te krijgen in hun doelstellingen. Wat zegt ons dat over de voorwaarden die nodig zijn om jongeren tot aanhangers van een totalitair regime te maken? Ten slotte willen we een aantal maatregelen voorstellen die jongeren kunnen beschermen tegen totalitaire bewegingen en gedachtegoed.

Wat is conformiteit?

Conformiteit zit in een mens, zoals de psycholoog Solomon Asch in de jaren vijftig bewees met meerdere experimenten naar groepsdruk. ¹ Conformisme is de mate waarin een groep of individu bereid is om zich aan te passen aan een groep en zich te schikken naar algemeen geaccepteerde gedragsregels binnen die groep. Conformiteit heeft in de volksmond vaak een negatieve betekenis, omdat mensen unieker en autonomer willen zijn dan hun brein is.

Waarom conformeren mensen zich?

Er zijn vier redenen te noemen waarom mensen zich conformeren aan een groep.

We conformeren ons aan de maatschappelijke regels van alledag, tijdens het aansluiten bij een groep, omdat er sancties volgen als je jezelf niet aanpast en omdat we aardig gevonden willen worden. ² Het gevoel van ergens bij willen horen is neurowetenschappelijk te verklaren. ³ Wanneer je een afwijkende mening hebt, komen er in je hersenen dezelfde hormonen vrij als wanneer je een grote fout maakt. ⁴ Dat laat zien hoezeer de mens erop gefixeerd is om niet af te wijken van de groep.

Massagedrag Kan Leiden Tot Totalitarisme

Totalitarisme is een politiek systeem waar een hele maatschappij onderworpen wordt aan de staatsideologie, waarbij burgers veel vrijheden verliezen. Totalitarisme bestaat niet zonder conformiteit. Omdat grote groepen mensen zich conformeren aan een leider of staatsidee kan die ideologie uitgebreid worden en de hele samenleving middels sancties op ongehoorzaamheid op welke manier dan ook in zijn greep houden. De term totalitarisme komt van de Italiaanse filosoof Giovanni Gentile (1875-1944). Volgens hem gaat stato totalitario over een staat die doordringt tot in alle lagen van de maatschappij. ⁵

Hoe ziet een totalitaire samenleving eruit?

Hannah Arendt schreef in 1951 The Origins of Totalitarianism met een uitgebreide analyse van het totalitarisme. ⁶ Tegelijkertijd stelden twee collega’s van haar, C.J. Friedrich en Z.K. Brzenzinski, zes criteria op voor kenmerken van een totalitaire samenleving. Die kenmerken zijn: er is één staatsideologie, één leider, geweld en intimidatie, alleen de overheid heeft toegang tot de communicatiemiddelen en de staat heeft het geweldmonopolie. Tenslotte heeft de staat absolute controle over de economie. 7 Voorbeelden van totalitaire staten uit het verleden zijn het nationaalsocialisme in Duitsland en het communisme in de Sovjet-Unie. In deze landen waren cultuur, kunst, religie, het onderwijs, defensie, politiek, economie en alle andere facetten van de samenleving ondergeschikt aan de overheersende staatsideologie. Leiders als Hitler en Stalin waren de belichaming van de visie voor de maatschappij en de beoogde vooruitgang naar totale controle vanuit de overheid.

Wat maakt het totalitarisme aantrekkelijk?

Binnen het totalitarisme is symboliek volgens de Franse denker Claude Lefort (1924- 2010) een belangrijk middel om ‘het volk’ achter zich te krijgen. ⁸ Dit maakte de onthoofding van Lodewijk XVI ook zo bepalend, want op dat moment verloor de samenleving haar politieke hoofd. Totalitarisme kan ook structuur bieden aan een samenleving, wat de mens volgens verlichte filosofen als Thomas Hobbes (1588-1679) nodig heeft. In zijn boek Leviathan uit 1651 stelt hij absolute macht en het gebruik van geweld tegen de van nature wolfachtige mens voor als beste regeringsvorm. De ontwikkelingen tijdens de Franse Revolutie leken Hobbes gelijk te geven: voorvechters van de Franse Revolutie en de afschaffing van het absolutisme kwamen in de jaren na Napoleon terug op hun ideeën. Door het instorten van het Ancien Régime was de samenleving een puinhoop en Gods orde ontregeld. Tegelijkertijd bewijzen de huiveringwekkende verhalen van de Oeigoeren en gevluchte Noord-Ko-reanen dat het totalitaire streven om het volk onder de duim te houden nooit de oplossing voor een gebrek aan orde is.

Conformistische Pedagogiek

De rol van conformiteit in de ontwikkeling van jongeren

De leider van een totalitaire staat heeft volgelingen nodig om zijn macht uit te breiden. En daar komt conformiteit weer om de hoek kijken. Hoe weerbaarder de samenleving is, hoe minder deze geneigd is om massagedrag te vertonen. Het weerbaar maken van een samenleving begint bij het opvoeden van de jongeren. Daarom is er in pedagogisch onderzoek aandacht voor conformiteit en de ontwikkeling van jongeren. Daarin wordt conformiteit omschreven als ‘het volgen van gezag, respect hebben voor ouderen, goede manieren hebben en zich richten op externe regels.’ De maatschappelijke achtergrond en opvoeding van jongeren heeft grote invloed op hun conformiteit en de bereidheid om zich aan te passen aan de massa en mogelijk totalitarisme.

Opvoeding maakt verschil

Uit onderzoek blijkt dat ouders met een migratieachtergrond grote waarde hechten aan conformisme, terwijl ouders zonder migratieachtergrond juist autonomie verkiezen boven het volgen van gezag en meegaan in massagedrag. Orthodoxe christenen zijn een bijzondere groep binnen deze groep, want zij vinden conformiteit juist wel een belangrijke waarde voor jongeren. Opvallend genoeg geven vaders aan dat zij conformiteit de belangrijkste waarde in hun opvoeding vinden, terwijl moeders meer aandacht geven aan persoonlijke ontwikkeling. Ouders die aandacht besteden aan conformisme, hechten een grote waarde aan onderlinge verbondenheid, gehoorzaamheid en familieverbanden. Aan de andere kant hebben zij te weinig aandacht voor persoonlijke groei en dat kan schadelijk zijn voor een kind.

Het onderwijs wordt minder conformistisch

Volgens het Sociaal en Cultureel Planbureau is het onderwijs steeds minder conformistisch geworden en dat levert juist ook problemen op, zoals polarisatie binnen de klas. ⁹ Ook het intellectuele vermogen en de taalvaardigheid van een kind heeft invloed op hoe zeer het in staat is om zich te verzetten tegen massagedrag. ¹⁰

Historische Voorbeelden Van Totalitaire Jeugdorganisaties

Het is belangrijk om naast de pedagogische theorie ook de totalitaire praktijk onder jongeren onder de loep te nemen. Gezien het gebrek aan betrouwbare bronnen ligt het voor de hand om een historisch voorbeeld te bekijken. In dit artikel zullen we de FDJ (Freie Deutsche Jugend, de jeugdbeweging van het SED-regime in de DDR) bespreken. In tegenstelling tot de Hitlerjugend kreeg deze jeugdorganisatie veel te maken met weerstand en verzet. Wat zegt deze casus ons vandaag over de manier waarop totalitaire regimes hun jonge onderdanen mee kunnen nemen in hun gedachtegoed? Vlak na de oorlog diende de FDJ voornamelijk voor de vertegenwoordiging van jongeren en jongvolwassenen binnen de DDR, maar in de jaren daarna werd de FDJ steeds meer een middel voor indoctrinatie van bovenaf. ¹¹ Succesvol was de verschuiving in de aanpak echter niet: al snel bleek dat jongeren massaal verstek lieten gaan bij activiteiten. ¹² Een nieuw rekruteringsprogramma voor de militaire dienst dreef jongeren zelfs in de armen van opstandelingen die zich in 1953 openlijk verzetten tegen de tirannie van het regime. Ook daarna lukte het de DDR-leiding niet om aan de behoeften van jongeren te voldoen. 13

Kortom, de crisis binnen de FDJ in de jaren vijftig is een duidelijk argument voor de stelling dat indoctrinatie en groepsdruk van bovenaf niet volstaan om jongeren te verleiden om totalitair gedachtegoed over te nemen. Zelfs de kopstukken van een totalitaire staat als de DDR bleken niet in staat om de achterban van de eigen jeugdbeweging met de ideologie van de staat op te voeden zonder rekening te houden met de verwachtingen die hun achterban van een jeugdbeweging koesterde. Van een duidelijk effect van conformiteit is hier geen sprake.

Maatregelen

Nu we vanuit pedagogisch en historisch perspectief hebben bekeken hoe totalitaire regimes conformiteit onder jongeren kunnen gebruiken voor de verspreiding van hun gedachtegoed, wordt het tijd om een voorstel te doen hoe met deze kwetsbaarheid om te gaan. In het publieke debat over autoritair en totalitair gedachtegoed ligt de nadruk vaak op de verspreiding van desinformatie. Dit idee lijkt gevoed te worden door een groot optimisme: de mens is van nature goed, dus als we nepnieuws maar voldoende aan de kaak stellen en jongeren duidelijk maken waarom een democratie zo belangrijk is, dan zullen zij vaker democratisch gezonde opvattingen erop nahouden. Op zichzelf is scholing inderdaad een goed middel. Dit blijkt ook uit onderzoek. Met name het zelf leren bewerken van foto’s was effectief, 14 vooral in combinatie met Kahoot-quizzen. 15 Dit sluit aan bij het pedagogische gegeven dat het intellect invloed heeft op de mate waarin jongeren in staat zijn om zich te verzetten tegen groepsgedrag.

Toch is er volgens ons meer nodig om jongeren uit de valkuil van totalitair gedachtegoed te houden. Dat komt om te beginnen door de neiging van jongeren om aardig gevonden te willen worden. Een jongere die in zijn of haar omgeving systematisch geconfronteerd wordt met totalitair denken, moet sterk in zijn schoenen staan om niet meegezogen te worden. Dit effect kan vervolgens nog worden versterkt als er binnen een totalitaire beweging mogelijkheden zijn om carrière te maken of aandacht te hebben voor de eigen persoonlijke interesses. Dit geeft jongeren het gevoel dat ze gezien worden.

Wat ons betreft is dat ook de belangrijkste lijn voor een methode om totalitarisme op een christelijke manier te bestrijden: dat jongeren gezien moeten worden. Hierbij is het van belang om niet in een goedkope kerstening van de aanpak van totalitaire organisaties te vervallen: jongeren zijn in dergelijke bewegingen niet meer dan de volgende generatie die wordt opgeofferd om de eigen doelen te bereiken, ook als er carrièremogelijkheden in het verschiet liggen. Voor christenen hoort het niet te draaien om eigen vergezichten, maar om wat God vandaag de dag van hen vraagt. Dat vereist dat jongeren zelf leren hun keuzes in afhankelijkheid van God te maken. Daarbij kunnen volwassenen een voorbeeldfunctie hebben en een luisterend oor bieden, zodat jongeren mensen hebben om op terug te vallen als zij in het leven vastlopen. Dat geldt ook voor politiek actieve jongeren: voorbeelden van christelijke politici met een liefde voor de vrede, het recht en de waarheid zijn voor hen van niet te onderschatten belang. Wie zich door God en mensen gezien weet en daarbij leert om desinformatie te herkennen, is minder kwetsbaar voor totalitarisme.

Bronnen

1 www.nataschabauwens.nl/asch-experiment-conformiteit-en-groepsdruk/

2 www.psychologiemagazine.nl/ artikel/4-redenen-waarom-we-conformeren-aan-een-groep/

3 Mirre Stallen, Social Context Effects on Decision-Making, A Necurobiological Approach, Erasmus Universiteit: Rotterdam, 2013.

4 www.frontiersin.org/articles/10.3389/ fnins.2015.00337/full

5 www.historiek.net/totalitarisme-betekenis-en-kenmerken/89482/

6 Hannah Arendt, The Origins of Totalitariansm, New York 1951.

7 C.J. Friedrich, Z.K. Brzezisnki, Totalitarian Dictatorship and Autocracy, Harvard University Press: Cambridge, 1956

8 www.groene.nl/artikel/de-totalitaire-verleiding

9 Ouders over opvoeding en onderwijs (scp.nl)

10 www.ugp.rug.nl/sogi/article/ view/20426/17898

11 Skyba; P., ‘Massenorganisation ohne Massen: Jugendpolitik, Militarisierung und das Scheitern der FDJ’ in: Hoffmann; D., Wentker; H. en Schwartz; M., Vor dem Mauerbau. Politik und Gesellschaft in der DDR der fünfziger Jahre. Schriftenreihe der Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte, Sondernummer (2015) 235-264, aldaar 238-239.

12 Ibidem, 243-244.

13 Ibidem, 252-261.

14 Van Helvoort; A.A.J., Zelf nieuws maken. (2020) 6. Geraadpleegd op 11 februari 2023, van www. hbo-kennisbank.nl/details/share- kit_hh:oai:surfsharekit.nl:bc190b20- f703-4f44-b2dc-173b1d661399.

15 Van Helvoort; A.A.J., Zelf nieuws maken. (2020) 8. Geraadpleegd op 11 februari 2023, van www. hbo-kennisbank.nl/details/share- kit_hh:oai:surfsharekit.nl:bc190b20- f703-4f44-b2dc-173b1d661399.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen