Bestaat er een Oekraïense religie; en wat betekent dat voor Oekraïense vluchtelingen?

Het huidige conflict in Oekraïne gaat ook over de identiteit van het land; westers en Europees of niet? Deze vraag hangt nauw samen met de religieuze identiteit van Oekraïne. De Franse schrijver Rémi Brague onderscheidt drie geografische tweedelingen die de Europese cultuur onderscheiden van andere culturen. De eerste scheiding is het ontstaan van de Griekse en later Romeinse wereld rond de Middellandse Zee, los van het Perzische Rijk. De tweede scheiding betreft de islamitische veroveringen van het zuiden en oosten van het mediterrane gebied. De derde is het grote schisma tussen de oosterse en westerse kerk.

Wel of niet bij het Westen horen?

Brague stelt dat alles wat cultureel gezien ondubbelzinnig tot Europa behoort, in het oosten van het huidige Polen eindigt. Daarachter woedt een eeuwenoude discussie of men wel of niet tot het westen behoort en die discussie is niet los te zien van de kerkelijke geschiedenis; Polen is Rooms-Katholiek, maar steek je de grens over dan is het historisch dominante geloof Orthodox.

Het ontstaan van een westers en oosters christendom heeft te maken met de teruggang van de Romeinse beschaving, die vanaf de derde eeuw geleidelijk gestalte begon te krijgen. Het Romeinse rijk splitste in 285 op in het Oosten West-Romeinse rijk. Het westelijke rijk behield als hoofdstad Rome, het oostelijke (later ook Byzantium genoemd) kreeg Constantinopel als hoofdstad. Door culturele en politieke verschillen, groeide men vanaf de negende eeuw ook op geloofsgebied uit elkaar.

De bisschop van Rome zag zichzelf als opvolger van Petrus en eiste de macht over de kerk op, ook die in het Byzantijnse rijk. Dit leidde tot conflicten met de patriarch van Constantinopel. De rechtstreekse aanleiding om in 1054 uit elkaar te gaan, was een discussie over het zogenaamde Filioque. Dit was een (westerse) toevoeging aan de geloofsbelijdenis van Nicea, die stelt dat de Heilige Geest uitgaat van de Vader en de Zoon. De Orthodoxe kerk hield vast aan het geloof dat de Heilige Geest uitgaat van de Vader alleen.

De oosterse kerken stellen dat ze zich rechtstreeks baseren op de apostolische traditie en op de eerste zeven concilies van de vroege kerk. Deze concilies zijn in de oosterse traditie dermate gezaghebbend dat ze de eeuwigdurende waarheid van de Heilige Geest uitdrukken. Het Filioque was een latere toevoeging. Overigens beschouwt de orthodoxe kerk zichzelf dan weer niet als onfeilbaar in de leer. Daarnaast is er geen gezaghebbend centraal figuur en een administratief en religieus centrum op aarde, zoals dat in de Rooms-Katholieke kerk wel het geval is. Men gelooft dat de stichter en leider van de kerk Christus is en dat het centrum van de kerk zich in de hemel bevindt.

De kerk moet niet meegaan met haar tijd door liturgische hervormingen of theologische aanpassingen door te voeren; daarmee zouden ze immers nog iets toevoegen aan wat de eerste concilies besloten hebben en daarmee iets aan de eeuwige waarheid van de Heilige Geest. In dat opzicht zijn deze kerken dus conservatief te noemen. Het betekent concreet bijvoorbeeld dat oosterse kerken al duizend jaar in grote lijnen dezelfde “goddelijke liturgie” hebben.

Verschillen met westerse kerken

Het verschil in opvattingen en oriëntatie tussen de westerse (inclusief protestantse) en oosterse kerken, kan misschien het beste worden samengevat in de vragen die men stelt. Grote verschillen tussen westerse kerken hebben zich in het verleden bijvoorbeeld voorgedaan aan de hand van het vraagstuk van de rechtvaardiging, ofwel verlossing van de zonde.

De centrale vraag in de oosterse kerken is eerder hoe de mens vergoddelijking kan bereiken. Nieuwtestamentische teksten over het deelachtig worden van de goddelijke natuur en dat niet de gelovige zelf maar Christus in de gelovige leeft, zijn daarbij belangrijk. Natuurlijk is dit voor westerse christenen ook belangrijk (en dat geldt andersom voor de rechtvaardiging), maar het accent ligt heel anders.

Een ander verschil is dat de schepping in het Orthodoxe geloof veel nadrukkelijker als een openbaring van God wordt gezien; Christus moet niet alleen zichtbaar worden in de gelovige; Hij is al zichtbaar in de schepping. Dit betekent dat men een diep ontzag voor de natuur koestert. Oosterse kerken lijken hierdoor op het gebied van duurzaamheid modern en vooruitstrevend, terwijl ze dit van zichzelf nooit zo zullen zeggen; ze baseren zich immers op wat ze zelf al eeuwenlang benadrukken.

Ontstaan van de kerk in Oekraïne

Het Orthodoxe geloof kreeg al vrij vroeg voet aan de grond in wat nu Oekraïne is. Aan het begin van de middeleeuwen breidde het Orthodoxe geloof zich vanuit het Midden-Oosten en het huidige Turkije uit naar het noorden. De doop van grootvorst Vladimir van Kiev in 988 wordt daarbij door veel Russen zowel gezien als het begin van de Russisch-Orthodoxe kerk, alsook als het begin van de Russische geschiedenis. Het zogenaamde ’Kiev Roes’ werd als een christelijk rijk gezien en als de voorloper van het huidige Oekraïne, Rusland en Wit-Rusland.

Daarom ligt het voor veel Russen heel gevoelig dat Oekraïne (en daarmee de stad Kiev, waar de Russische geschiedenis volgens de Russische interpretatie begon) zich de laatste decennia meer op het Westen is gaan oriënteren. Ook kerkelijk is die verandering zichtbaar. In het Sovjettijdperk was de Orthodoxe Kerk van Oekraïne simpelweg de Oekraïense afdeling van de Russisch-Orthodoxe Kerk. Daarna kreeg de kerk meer zelfstandigheid, hoewel de keuze van haar metropoliet (kerkleider) nog wel door de bisschoppenconferentie van Moskou bekrachtigd moest worden. Binnen de meer zelfstandig geworden Oekraïense kerk ontstonden verschillende stromingen; sommige legden meer de nadruk op de zelfstandigheid en sommige meer op de toch ook gebleven band met Moskou. Deze kerk was en is de grootste van Oekraïne qua aantal leden.

Een aantal kerkleiders en gelovigen verliet deze kerk en richtte een eigen nationale kerk op, die volledig los van Rusland ging functioneren. Deze kerk noemde zichzelf de Orthodoxe Kerk van Oekraïne onder het Patriarchaat Kiev.

Naast deze kerken was in de jaren '20 van de vorige eeuw al los van Moskou de Autocefale (onafhankelijke) Kerk van Oekraïne ontstaan. Deze leefde in ballingschap (in het vrije westen en niet op Oekraïens grondgebied). In de jaren '90 werd de kerkelijke organisatie van deze Orthodoxe stroming in Oekraïne zelf opgebouwd, maar los van de (zelfbenoemde en eveneens los van Moskou staande) patriarch van Kiev.

Hereniging

De twee laatstgenoemde kerken werden door de wereldgemeenschap van Orthodoxe kerken niet erkend, vanwege hun wat twijfelachtige ontstaan. In 2018 nodigde patriarch Bartholomeus van Constantinopel alle Oekraïense kerken uit voor een herenigingssynode. Deze leidde tot de samenvoeging van de twee 'nationale' Oekraïense kerken tot de Orthodoxe Kerk van Oekraïne. Ook vanuit de aan Moskou gelieerde kerk kwam een aantal geestelijken en zelfs bisschoppen over. Het achtergebleven gedeelte en het patriarchaat van Moskou erkende de nieuwe kerk niet. De patriarch van Constantinopel deed dat wel en daarmee is er sindsdien sprake van een ijzige relatie met de patriarch van Moskou.

Oorlog

Sinds de Russische inval in Oekraïne zijn de verhoudingen onder hoogspanning komen te staan. Aanvankelijk leek er meer eenheid te komen, omdat alle kerken (ook de 'Russische') de inval veroordeelden. De aan Moskou verbonden kerk verbrak alle officiële banden daarmee op 27 mei vorig jaar. Tegelijk bleef de status van deze kerk wat onduidelijk. Tussen gewone gelovigen en 'lagere' geestelijken van de verschillende kerken bestaat veel solidariteit en samenwerking; de kerkelijke grenzen zijn feitelijk vervaagd. Op hoger niveau zijn er echter ook wel conflicten over kerkelijke eigendommen en verwijten over en weer van 'fascisme' en 'Russisch nationalisme'. De Oekraïense overheid vertrouwt de voorheen aan Moskou verbonden kerk op haar eigen grondgebied niet. Regelmatig valt de politie of geheime dienst binnen en worden mensen opgepakt en verhoord. In kloosters werden teksten gevonden die "de heilige eenheid van de Russische kerk" benadrukken. Eenheid lijkt toch weer uit zicht, hoewel er van beide kanten nog steeds wel veel pogingen tot verzoening worden gedaan. Misschien is het wel zo dat zolang de politieke en militaire strijd om de identiteit van Oekraïne voortduurt, dit ook geldt voor de strijd om de religieuze identiteit van het land. Steeds meer wordt duidelijk hoe nauw deze met elkaar verweven zijn.

Intussen zijn vele Oekraïners, waaronder veel Orthodox-gelovigen, naar Nederland gekomen. Ook op Goeree-Overflakkee is dat het geval. Wat heeft de situatie in Oekraïne hier voor gevolgen? Dat leest u in het tweede deel van deze serie.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen