Een studie over Dr. Willem Aalders

Op 25 december 2005 overleed Dr. Willem Aalders, voor de trouwe lezers van Ecclesia en voorheen het Kerkblaadje geen onbekende, gezien de vele artikelen die hij er in publiceerde. Daarnaast schreef hij een groot aantal boeken over zeer uiteenlopende onderwerpen: de geschiedenis van de theologie (Augustinus, Luther, Kohlbrugge), kerk en samenleving, Bijbelse theologie, filosofie, ethiek en politieke geschiedenis. Daarin ontmoetten wij een veelzijdig en erudiet theoloog, een katholiek denker, geworteld in de Reformatie met een scherp oog voor de tijdgeest en voor wat er gaande is in de moderne cultuur.

Ds. P.J. Stam, emerituspredikant in Katwijk, schreef over het leven en werk van deze grote theoloog een dik en vorstelijk uitgegeven boek, waarin hij ons inleidt in de gedachtewereld van Aalders en tevens een monument opricht voor, zoals hij zelf zegt, ‘zijn vaderlijke leermeester.’ Zijn eerste contacten met Aalders vonden plaats tijdens de gymnasiumperiode van Stam. Ze vormden het begin van een jarenlange vriendschap waarin Aalders de Katwijkse dominee vormde, stuurde en begeleidde. Dankbaarheid voor wat Aalders voor hem betekend heeft en nog betekent bracht hem er toe dit boek te schrijven als een inleiding tot het gedachtegoed van dr. Aalders.

Betrokken

Hoezeer ds. Stam emotioneel en persoonlijk bij zijn onderwerp betrokken is, blijkt uit het feit dat hij begint met een schets van zijn eigen biografie en ook in het vervolg van zijn boek meerdere keren ervaringen uit zijn eigen leven als student en predikant naar voren brengt. Aan de ene kant kan ik deze persoonlijke noot wel plaatsen, maar toch ben ik er niet zo gelukkig mee. Het verzwakt de gang van het betoog. Het maakt ook niet altijd helder waar Aalders aan het woord is en wat commentaar van Stam is. Soms kreeg ik de indruk dat Stam aan de hand van het werk van Aalders zijn eigen biografie beschrijft. Zijn opzet maakt het boek bovendien onnodig dik en ingewikkeld.

De auteur schrijft met grote bewondering over Aalders en verdedigt hem op alle punten tegenover zijn critici. Dat Aalders een prediker en theoloog is geweest die altijd weer boeit en wat te zeggen heeft, juist dan als hij tegen de draad van allerlei modieuze theologie ingaat en dat hij een van die theologen is geweest met een open, zij het kritisch oog, voor tendensen in de moderne cultuur, zodat hij voor velen een gidsfunctie heeft vervuld, is stellig waar. Zo vaak ik hem heb horen spreken kwam ook ik altijd weer onder de indruk van zijn geladen uitspraken. Maar de voor mijn gevoel wat pathetische stijl van Stam kan ook averechts werken.

Bovendien doet hij critici niet altijd recht. Ik denk bijvoorbeeld aan de ongenuanceerde kritiek op de Gereformeerde Bond (blz. 328vv). Is het beeld van Stam hier soms gekleurd door zijn Katwijkse ervaringen? Het is namelijk veel te generaliserend om te stellen dat Bonders nauwelijks contact hebben met andere delen van de kerk of met andersdenkenden. Ik zou een hele reeks predikanten en anders ambtsdragers kunnen noemen die met ere de landelijke kerk op tal van posten gediend hebben. Op dit punt – en het geldt ook de theologiebeoefening – draaft de auteur wel erg door. Dat is jammer, want daardoor komt het punt dat Stam wil maken niet over. Want hij heeft stellig gelijk dat Aalders niet in hokjes dacht en altijd weer aanhaakte bij de grote Traditie van de kerk der eeuwen. En ik ben het ook met Stam eens dat de rechterflank in het verleden wel eens de neiging had het isolement op te zoeken. Maar nogmaals: generaliseren is onjuist; daarvoor vertoont de rechterflank van de gereformeerde gezindte – en dat geldt ook de Gereformeerde Bond – teveel schakeringen. Trouwens ook als het gaat om de evangelicale bewegingen verliest de auteur in zijn kritiek elke nuance uit het oog. Dat is jammer omdat je daarmee de zaak die de schrijver voor het voetlicht wil brengen, namelijk aandacht vragen voor het werk dr. Aalders, niet dient. Integendeel! Een storende fout kwam ik tegen op bladzijde 331. In een noot vermeldt de schrijver dat Paul Scholten (geboren in 1940) kort na de Duitse inval een rede hield over het geloof in ons volksleven. De schrijver haalt hier twee personen door elkaar.

Informatief

Voor hen die weinig of niets van Aalders gelezen hebben, bevat dit boek overigens een schat aan informatie. In die zin heb ik bewondering voor de wijze waarop Stam zich in het oeuvre van Aalders verdiept heeft. De schrijver heeft een groot aantal boeken en artikelen samengevat, vanaf de dissertatie over Pascal als apologetisch prediker tot en met het indrukwekkende geschrift Confiteor, hetzij met eigen woorden, hetzij door Aalders te citeren, hetzij door artikelen van anderen (met toestemming van hen) over te nemen. De volgorde is niet altijd even logisch. Aanvankelijk denk je aan een chronologische opzet, maar later gaat de schrijver weer meer thematisch te werk en treffen we bijvoorbeeld op blz. 367 een publicatie aan uit 1955. Niet alleen de bekende publicaties over Kohlbrugge, Luther, Plato, Groen van Prinsterer, de cultuurkritische werken over de tijdgeest, de politieke vragen in het bijzonder rond de jaren 70 en 80 van de vorige eeuw, maar ook de werken over de Septuaginta en de apocalyptiek in relatie tot het Nieuwe Testament. Het is te betreuren dat een register van namen en zaken ontbreekt.

Een afzonderlijk hoofdstuk is gewijd aan de artikelen die Aalders tussen 1946 en 1953 schreef in het blad Kerk en Eredienst. Wij leren daaruit Aalders kennen als predikant met een groot liturgisch besef in gereformeerd-katholieke zin. Zijn pleidooi voor liturgische vernieuwing, voor noties als aanbidding, voor een herwaardering van het sacrament van het Heilig Avondmaal gaat bij hem niet ten koste van de prediking. Aalders stond in Hervormd-gereformeerde kring bekend als de dominee van de kerk met knielbanken in Den Haag. Dat was voor velen toen een reden niet naar hem te luisteren. Decennia later zien we bij theologen als Jonker en Van der Velden diezelfde aandacht voor de eredienst. Ik denk dat Stam gelijk heeft als hij zegt dat er een lijn loopt van deze artikelen naar Aalders’ denken over de kerk als lichaam van Christus uit zijn laatste publicaties.

Het zou boeiend zijn op dit punt een vergelijking te maken tussen Van der Leeuw, Noordmans en Aalders. Waar stond hij in de liturgische beweging van de vorige eeuw? Anderzijds heb ik toch de indruk dat het accent op de vleeswording van het Woord als centrale notie later toch wat naar de achtergrond is gedrongen en dat de verzoening van de zonde en daarmee de prediking van de verzoening sterker naar voren is gekomen. Ik gebruik met opzet het woord ‘indruk’, want dit is nu zo’n punt dat dieper onderzoek vraagt.

Verschuiving

Stam schetst het denken van Aalders als een continue lijn, zonder verschuivingen en ontwikkelingen. Maar is dat vol te houden? Juist een theoloog als Aalders die reageert op wat er in zijn tijd speelt, is voortdurend in ontwikkeling. En dat is ook bepaald geen minpunt. Grote theologen als Augustinus, Luther en Barth hebben allerlei ontwikkelingen doorgemaakt. Waarom zou Aalders daarop een uitzondering vormen? Het klopt bovendien ook niet met de feiten. Ik wil dat illustreren aan een voorbeeld. In 1955 schrijft Aalders een boeiende studie over Martin Buber. Daarin pleit Aalders voor een levende en open ontmoeting met het Jodendom zoals dat mede in Buber gestalte krijgt. Daarbij komt onder meer Bubers visie op de twee wijzen van geloven aan de orde: Geloven als vertrouwen zoals we dat in het Jodendom en bij Jezus vinden, en geloof als theologische acte (geloven dat…). En dan volgt de zin: ‘Daarmee is het Grieksintellectuele bewustzijn in de kerk binnengehaald. ‘Ik geloof God’ wordt tot ‘ik geloof in God’.” Je krijgt uit het betoog van Stam de indruk dat Aalders in deze Buber bijvalt. In elk geval lezen we niet dat hij Bubers opvatting in deze bekritiseert, zoals in die jaren H. Jonker en Th.C. Vriezen deden. Maar in elk geval moeten we uit Aalders latere werk concluderen dat zijn waardering voor het Griekse, vooral Platonische denken in zijn betekenis voor de nieuwtestamentische prediking wel degelijk aanwezig is en dat er op dit punt toch sprake is van een aanzienlijke verschuiving in zijn denken.

Dat Stam daar niet op ingaat, heeft mijns inziens te maken met de aard van zijn boek. Het is voor een heel groot deel weergave, maar een theologische analyse en dieptepeiling ontbreken. Waar liggen verbindingslijnen? Waar sta je voor kruispunten? Hoe is de band met de ethische theologie? Om slechts enkele vragen te noemen. Onhelder blijft welke plek Aalders nu precies inneemt in de Nederlandse theologiegeschiedenis van de 20 ^e eeuw. Maar misschien was dat ook niet Stams bedoeling en wilde hij alleen maar zijn werk onder de aandacht brengen van een komende generatie lezers. De omvang van het boek en de wat rommelige opzet brengen wel met zich mee dat Stam heel wat van zijn lezers vraagt. Maar wie de moeite neemt om de schrijver op zijn pad te volgen, ontdekt in dit met liefde getekende portret van dr. Willem Aalders een prediker en theoloog die altijd weer prikkelt en boeit.

N.a.v. Ds. P.J. Stam, ‘Het oog omhoog, het hart naar boven!’ Een leven lang leerling van ‘Dominee’ Doctor Willem Aalders, 470 blz., € 29,95. Te bestellen bij boekhandel ‘Het Baken’ te Katwijk of bij de reguliere boekhandel. ISBN 987-90-815275-1-4.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen