De Ziekentroost

In de eerste gemeente Kerkwerve, kwam hij pas echt in aanraking met de soms dagelijkse bezoeken bij leden in crisissituaties thuis of in de Zeeuwse ziekenhuizen. Dat was de aanleiding om een serie preken te houden over de Ziekentroost. Door bronnenonderzoek ontdekte hij de bedoeling van dit gouden kleinood. Hij gaf een lezing voor de Stichting Studie Nadere Reformatie over het leven en het werk van de auteur. Hij vernam van velen dat het lezen van dit oude geschriftje tot eeuwige zegen is geworden.

Na de gemeente Nieuwpoort, heeft hij in diverse kerken bijstand in het pastoraat verleend.

Recente publicaties tonen aan dat de klassieke Ziekentroost bruikbaar is.

De Ziekentroost geeft naar het Woord en de Gereformeerde Belijdenis troost, afhankelijk van de wijze waarop het door de pastor gebruikt wordt.

De kleine Ziekentroost

Actualiteit

‘De snelle ontwikkelingen in de gezondheidszorg nopen tot doordenking van levenseindevraagstukken.’ ‘Elk sterfbed vraagt om troost.’ Twee citaten uit het betoog van specialisten op een studiedag over ‘Pastoraat bij het levenseinde’, verzorgd door de Gereformeerde Bond in het voorjaar 2022.

In 2019 heeft ds. M. Noorderijk in ‘De Waarheidsvriend’ twee artikelen geschreven over de Ziekentroost. Hij noemt het de ‘Leidraad bij het pastoraat’. Hij waagt het te betwijfelen dat dit geschriftje uit de zestiende eeuw, verouderd is. Wanneer we rekening houden met de vragen van stervelingen in onze eeuw, worden door de Ziekentroost, woorden van de Schrift in de mond gelegd.

In de achterliggende coronatijd schreef ds. H. Zweistra in het Kerkblad van de Hersteld Hervormde Kerk een actuele toelichting in 21 artikelen over de Ziekentroost. Hij noemt de inhoud meer dan waard om te overdenken. Ruim geeft hij aandacht op welke wijze je een zieke tegemoet treedt. Hij beantwoordt tal van vragen: ‘Wat wil ik met mijn pastoraal bezig zijn bereiken?’ ‘Wat gebeurt er tussen pastorant en pastor?’ Hij stelt dat een echte ontmoeting er alleen is, wanneer een zieke zich veilig voelt. Hij weet dat velen er weinig van terecht brengen. Moet men zich van de poging om te troosten onthouden, omdat God de Enige is Die troosten kan? Hij adviseert om de nodige tijd en rust voor een ontmoeting te nemen. Reflecteer en kijk met de ogen van een zieke naar uw eigen optreden. Als u met het Woord, dicht bij een zieke wilt staan, dan kunt u uit de Ziekentroost putten als uit een fontein. Het kruislijden van Christus staat centraal. Hier wordt hoop geboden, die alle leed verzacht.

Bij uitgeverij Koster, Barneveld verscheen in 2022 het prachtig geïllustreerde boek Dit is mijn troost van H.M. Lobbezoo. Hij is pastoraal medewerker in de Gereformeerde Gemeente te Werkendam. In 29 hoofdstukjes wordt vanuit de schat van zijn ervaringen een prachtige toelichting gegeven van de Ziekentroost. De paragrafen worden in vragen en antwoorden behandeld. Bij elk hoofdstuk staat een Schriftgedeelte met een passende psalm. Een Bijbeltekst wordt ter overdenking meegegeven. Met een persoonlijke vraag wordt het stukje afgesloten.

Auteur

Cornelis van Hille, in 1534 geboren te Ieper (België) is in zijn jonge jaren vanuit de Roomse Kerk tot bekering gekomen. Om zijn protestantse gedachten moest hij vluchten. Tijdens zijn verblijf in Engeland maakt hij in 1563 kennis met het werk van ziekentroosters. Hij heeft zich door zijn studie van het Woord en andere geschriften bekwaamd tot het ambt van predikant. Bij het schrijven van de Ziekentroost heeft hij gebruik gemaakt van de Ziekentroost van Mattias Crom. In het voorwoord staat dat deze na het sterven van zijn vrouw in de Bijbel troost gezocht heeft. Al de teksten die hij vervolgens bijeen heeft vergaderd, heeft hij opgeschreven, opdat ook anderen in soortgelijke omstandigheden deze teksten gereed zouden hebben.

Van Hille heeft deze teksten in 1571 geordend: De dood in Adam en het leven in Christus. Hij is onze verlossing, toevlucht, fontein van heil, Middelaar, rechtvaardigmaking, Voorbidder. Het verlangen om ontbonden te worden en door het sterven met Christus te zijn. De strijd van het geloof. Het wapen van het gebed. Ontvangen van de weldaden van Christus. Volkomen in Christus. Eeuwige dood. Eeuwig leven. Wederopstanding. Laatste oordeel.

Toen van Hille predikant was in Gent heeft hij in 1579 het werkje aangevuld en verscheen ‘de grote ziekentroost’.

Bedoeling

Er waren nog niet zoveel Ziekentroosten verschenen. Dat zou vooral na zijn tijd geschieden. Wel waren er preken van Luther over dit thema. Van Hille schrijft in zijn voorwoord dat hij ‘liever een klein boekje wilde schrijven.’ “Opdat een ieder zijn zieke broeder zou mogen versterken en vermanen.”

Vanwege het gebrek aan bijbels was het boekje in 1571 een mooie samenvatting van de kernzaken van het christelijke geloof die gekend moeten worden om getroost te leven en zalig te sterven. Er waren in die tijd nog weinig academisch gevormde predikanten. De pastorale nood was groot. Zeker in tijden dat besmettelijke ziekten zoals de pest vele slachtoffers maakten, was er behoefte om geestelijke leiding te ontvangen. Aan de hand van de Ziekentroost kon iedere ambtsdrager die leiding geven.

Gebruik

Uit de vele malen dat het boekje vanaf het begin herdrukt is, blijkt dat het veel in de praktijk gebruikt werd. Ook in de tijd dat er in de Nederlanden andere schrijvers uitgebreider naar aanleiding van het thema gingen schrijven, is het boekje telkens weer herdrukt. Omdat het als de belijdenisgeschriften een Schriftuurlijke samenvatting is van de leer van de Reformatie, is het opge-nomen achter de gereformeerde formulieren van Enigheid.

Het pastorale werk werd niet alleen door predikanten verricht. Ziekentroosters hebben in de loop der eeuwen een grote taak gehad, om het werk van de predikanten te verlichten. De predikanten hadden een academische opleiding genoten. Maar voor de aanstelling van ziekentrooster moest men ook een examen ondergaan. Om zich te bekwamen om zieken, ter dood veroordeelden en gevangen te troosten uit Gods Woord, had men soms zelf eerst een opleiding tot onderwijzer genoten. Een ziekentrooster moest kunnen lezen en schrijven, zodat men de laatste wil kon vastleggen.

Men kon via studie bij de predikanten zich bekwamen. In de loop der tijd zijn er ook handboeken verschenen waarin op verschillende omstandigheden werd ingegaan. Soms leerde men bepaalde teksten of gebeden uit het hoofd.

Afhankelijk van de staat en stand van de mensen die bezocht werden, werd een passend stukje uit de Ziekentroost gezocht. Na het voorlezen kon men in een gesprek dieper op het gelezen gedeelte ingaan.

Wanneer er in tijden van veel zieken geen ziekentrooster of predikant kon komen, zocht men zelf geestelijk onderwijs in dit geschriftje. En als men niet lezen kon werd er uit voorgelezen door familie of bezoek.

Verlangen naar de dood

Met het verlangen naar de dood, wordt niet een doodswens bedoeld om maar af te zijn van de aardse ellende en pijn. Dat zou enkel een vleselijk verlangen zijn. Paulus kende een geestelijke begeerte om ontbonden te worden en met Christus te zijn. De grote Herder der schapen heeft gebeden: “Vader, Ik wil, dat waar Ik ben, ook die bij Mij zijn, die Gij Mij gegeven hebt.” Er zijn tijden dat een pastor een groter verlangen heeft om te leven, of dat er omstandigheden zijn dat hij zelf ook niets heeft. Toen ds. van Hille in zijn eerste gemeente Great Yarmouth predikant was, schreef hij dat de gemeente als een kudde schapen was, die schier droog stonden en geen melk gaven. Hij doelde op de natuurlijke arme omstandigheden. Maar hoe zou het geestelijk gesteld zijn? Hij had zelf inmiddels een opgroeiend gezin met vijf kinderen. Zijn oudste zoon was toen zeven jaar. God gaf genade om te leven. Deze zoon Cornelis jr. zou later in het spoor van vader gaan en een uitdeler worden van menigerlei genade. Genade om te leven is elke dag nodig. Stervensgenade wordt maar eenmaal geschonken.

Gebruik

Hoe komt het dat dit geschrift nu zo weinig bekend is? Dat heeft onder meer te maken dat sinds de 19 ^e eeuw geen ziekentroosters meer worden aangesteld door kerk of overheid. In onze tijd zijn er wel in kerken, verpleeg- en verzorgingshuizen, ziekenhuizen en gevangenissen pastorale medewerkers die bij stervenden met het Woord van God mogen komen. In hun opleiding is aandacht gegeven aan de literatuur over en voor stervenden. In het pastoraat wordt gebruik gemaakt van dit werkje.

Onbekeerden

Prof. L. Lindeboom, de pionier van de Gereformeerde evangelisatie schrijft in een voorwoord bij de herdruk van de Ziekentroost: “Aan een boekje, waarin de heilswaarden kort en duidelijk ontvouwd worden, gevoelden wij meermalen behoefte, als wij stonden aan de legerstee van zieken, die aandachtig luisterden naar wat hun van de weg ten eeuwigen leven werd voorgesteld, maar tevens bewijs gaven, dat zij nog weinig of niets van de leer der zaligheid wisten.”

Lindeboom oordeelt dat het boekje zeer geschikt is voor onkundige zieken maar ook voor gezonden, omdat de hoofdwaarheden beknopt en duidelijk erin ontwikkeld worden. En hij voegt de wens er aan toe dat God, Wiens Naam Ontfermer is, dit boekje nog gebruike ‘tot gezondmaking van velen, die nu nog de gevaarlijke kwaal van hun onsterfelijke ziel niet kennen.’

Zeker weten

De zekerheid van het geloof houdt volgens van Hille allereerst in de zekerheid van vloek en dood: “Want zo haast als Adam aldus gevallen was, is hij terstond in een zekere vervloeking gekomen … Waaruit wij zeker weten dat alles wat leven ontvangt, eenmaal moet sterven.”

“Waarom wij door de wet onder Gods rechtvaardigen toorn verdoemd liggen; zo hebben wij hiertegen een zekere remedie en middel, namelijk Christus.”

“En al is het dat de goddelozen in groten voorspoed leven, gelijk David en de profeten getuigen, zo moeten wij ons niet verwonderen en ook niet struikelen, maar ons vertroosten, verzekerd zijnde dat hun einde de eeuwige dood is.”

“Aangezien wij dit zeker weten, dat wij zonder enige verdienste onzerzijds, alleen door den dood en de wederopstanding van Christus, de eeuwige zaligheid verkrijgen, zo laat ons dan met vrijmoedigheid toegaan tot den troon der genade …” Van Hille eindigt met de belijdenis dat die zekerheid wordt ontvangen in de weg van het gebed van Psalm 57vs 3: “Als ik U aanroep, zo ben ik zeker, dat Gij mijn God zijt, Die mijn ziel van den dood verlost.”

Hieruit blijkt dat de zekerheid niet in de gelovige ligt, maar in het Voorwerp van het geloof.

Gebeden

Uit de tekstverwijzingen blijkt dat de teksten na de Ziekentroost meest uit de Psalmen zijn genomen. Tot op vandaag toe blijkt dat de Heere met name door de Psalmen zieken en stervenden verkwikt.

De troost wordt ontvangen op het gebed. Vanaf de eerste uitgave van de Ziekentroost stonden er vier korte gebeden bij. Deze zijn nagenoeg letterlijk overgenomen uit de Ziekentroost van Mattias Crom. Hun beknoptheid is blijkbaar als een gemis ervaren zodat ze later aanzienlijk zijn uitgebreid. Het gebed om de voorgehouden troost te mogen verkrijgen is onmisbaar. Maar omdat niet ieder de gaven of vrijmoedigheid had om te bidden, zijn deze gebeden opgeschreven. Ze werden voor de zieken gebeden. Ook kon men ze de zieken stukje bij beetje voorbidden en vragen of men het na wilde bidden. Ook nu geven ze, net als de berijmde psalmverzen, stof om persoonlijk biddend na te zeggen, mediterend over wat er geschreven staat, en aanvullend met eigen noden en zorgen.

Suggesties

Wanneer u de Ziekentroost niet kent, mist u de leiding van een betrouwbare uitlegger op de weg naar de eeuwigheid. Bestudeer zelf de ziekentroost om te weten wat de kernzaken zijn die bij het levenseinde aan de orde komen. Vraag uw predikant eens om een serie preken te houden over de Ziekentroost.

Overweeg tevoren biddend welk gedeelte u aan de orde zult stellen als u een zieke gaat bezoeken. U kent de persoon met zijn vragen. Laat een passend paragraafje uit de Ziekentroost leidend zijn.

Wat zijn de noden waarmee de zieken worstelen? Over welke onderwerpen willen zij spreken? Zijn er zaken die zij niet noemen? Vraag wat het Woord is waardoor God gesproken heeft. Wellicht is de dooptekst bekend. Waar is over gepreekt in de belijdenisdienst? Welke persoonlijke tekst is meegegeven? Wat was te tekst bij een trouwdienst? Welke woord heeft bijzonder gesproken en in welke omstandigheid? Maak aantekeningen en ga in een volgend gesprek daarop door.

Wanneer iemand een traject van behandeling in gaat, stel dan voor om gezamenlijk de Ziekentroost te lezen. Gebruik zo mogelijk een editie waarin de tekstverwijzingen staan. Verkrijgbaar bij ripepublishing.

Laten uw woorden weinigen zijn bij stervenden. Wees terughoudend om te lange gedeelten bij zieken te lezen. Soms volstaat een enkele tekst met een korte toelichting. Zie de voorbeelden aan het slot van de Ziekentroost.

Laat in uw gebeden terug komen wat in de gebeden van de Ziekentroost aan de orde komt.

Spreek over de begrafenis. Hoe wil men dat die gehouden zal worden? Ga niet weg voor u gesproken heeft over het Lam Gods. Zijn bloed reinigt van alle zonden.

Tenslotte

We weten van iemand die zelf onkerkelijk was geworden, maar op het ziekbed van moeder op haar verzoek ging voorlezen uit de Ziekentroost. En het is voor deze dochter het middel geworden om wederom tot genade te komen.

We hoorden van stervenden die zich voorbereid hebben op het levenseinde met het lezen van dit geschriftje. Zij kunnen dat niet meer navertellen. Maar de eeuwigheid zal het openbaren voor wie het tot zegen was.

Professor W. van ’t Spijker vertelde dat zijn schoonvader professor J. Hovius in het ziekenhuis moest worden opgenomen. Mevrouw Hovius vroeg of hij een Bijbeltje moest meenemen. Hij antwoordde: “Ik heb een psalmboekje bij mij met de Ziekentroost. Daar staat alles in.”

M. van der Sluys

Ds. Van der Sluys is emeritus predikant en woont in Werkendam.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen