Antoon van Dijck en de Contra-Reformatie

In 1599 kwam Antoon ter wereld in de toenmalige Spaanse Nederlanden. Men weet het; in 1585 had de befaamde protestantse burgemeester van Antwerpen en vriend van Willem de Zwijger Filips van Marnix, Heer van St. Aldegonde, de stad moeten prijsgeven aan de Spaanse heirscharen van koning Filips II. Die overleed één jaar voor de geboorte van schilder Antoon. De schilder zou later nog vererende opdrachten krijgen van koning Filips IV, de vorst van de Vrede van Münster anno 1648.

Belgische staat
Niemand kan in Antwerpen om het Van Dijck-jaar heen. Al vanaf het Centraal Sation daar - de fraaie Midden-Statie die nu gerestaureerd wordt - zien we Antoon en wie richting de kathedraal van O.L. Vrouwe loopt via de De Keyserlei en de Meir passeert vanzelf zijn grote standbeeld aan deze winkelstraat. En De Keyser herinnert ook aan Van Dijck. Nicaise de Keyser was de 19e-eeuwse historieschilder van het toen jonge koninkrijk België en hij greep terug op het werk van de grote Antoon. In die eeuw van het Belgisch nationahsme, van Charles de Coster en van de 'belgicistische' geschiedschrijving van Henri Pirenne, van de Romantiek in kunst en letteren, werd in 1899 voor het eerst de nagedachtenis van Van Dijck groots gevierd, drie eeuwen na zijn dood.

In ons land zagen we eenzelfde eerherstel voor onze 'prinsen' Vondel en Rembrandt en het 'historicisme' in de schilderkunst van hofkunstenaars als de Pienemans en anderen. In elk geval mag men zeggen dat de 17e-eeuwer Van Dijck het nodige heeft bijgedragen aan de natievorming van de Belgische staat in de 19e eeuw. Daar is dan ook een der vele Antwerpse Van Dijck-exposities aan gewijd: 'Na en naar Van Dyck', over de romantische verwerking van Van Dijck en zijn tijd. Die tentoonstelling op liefst drie locaties (Hessenhuis, Stadsbibliotheek en Volkskundemuseum) is te zien tot en met 31 oktober. Hervormingsdag... De grote schilderijen-uitstalling in het luisterrijke Museum voor Schone Kunsten is dan al weer voorbij; die liep af op 15 augustus, voor rooms-katholieken ooit de vierdag van Maria Hemelvaart.

Van Dijck kennen we allemaal, zeker de oudere sigarenrokers. Want in zijn Londense periode was Sir Anthony de gunsteling en portrettist van vorsten en hovelingen. Zijn bekendste 'sponsor' was wellicht de Engelse koning Karei I, naar wie een bekend sigarenmerk is vernoemd. Het portret van de koning in vol ornaat is van deze Van Dijck.

Roomsen en Calvinisten
Hoewel hij, mede als leerling en jonge medewerker van Rubens in diens Antwerpse ateher aan de Wapper, terecht een schilder der Contra-Reformatie heet was Van Dijck religieus niet enghartig. Hij werkte in Itahë en in Engeland en gedurende twee perioden in Antwerpen en zijn opdrachtgevers waren edelen en koningen. Maar hij is na 1628 ook een paar jaar de hofschilder van de Spaanse Habsburgse Infante (troonpretendente) Isabella. In diezelfde tijd bezoekt de schilder een paar keer de Noordelijke Nederlanden en daar portretteert hij ook 'Mooi Heintje', de stadhouder prins Frederik Hendrik, en diens familie. Zo legt de rooms-katholieke kunstenaar zowel katholieke Habsburgers als hun protestantse Hollandse tegenvoeters vast in verf.

Kennelijk was kunst niet politiek gekleurd. Vreemd vinden wij dat nu wel: de Stedendwinger die in 1629
's-Hertogenbosch en andere steden belegerde liet zich in diezelfde periode 'vereeuwigen' door een schilder die óók zijn vijanden uitbeeldde. Bovendien kocht Frederik Hendrik al eerder veel werken van de toen zeer beroemde Van Dijck. Op dat moment was Van Dijck nog niet dé kampioen van de Jezuïeten en hun ook artistiek sterke Tegen-Reformatie. Na Van Dijcks verblijf in Italië en Londen werkte hij voor de tweede keer in zijn geboortestad. En daar kreeg hij de kerkelijke en religieuze opdrachten: barokke kunst, dat wel, maar toch minder uitbundig en 'vleselijk' als van zijn oudere leermeester Rubens, wiens atelier Van Dijck na Rubens' dood in 1640 overnam.

Contra-Reformatie
Van Dijck doet soms denken aan de 'rustiger' kunst van de in Haarlem werkende Frans Hals. Die verbleef ook een tijdlang in Antwerpen en het is denkbaar dat de toen 17-jarige Van Dijck de invloed van Hals onderging. Naast alle andere veelsoortige werken in olieverf en als prent- en tekenkunst ging onze aandacht in Antwerpen met name uit naar die religieuze kunst. Er is bij al de Van Dijck-exposities in het katholieke Antwerpen geen aparte tentoonstelling of een onderdeel daarvan gewijd aan 'Van Dijck als meester der Contra-Reformatie'.

Toch zou zo'n uitstalling best te maken zijn, maar de vermaarde Engelse gastconservator van de Antwerpse exposities, prof. Christopher Brown, heeft dat niet gedaan. Sommige van deze monumentale werken zijn trouwens niet in het mueum te zien: die hangen nog in de kerken waarvoor Van Dijck ze ooit maakte. Ze zijn daar veelal kosteloos te bekijken. Een der bekendste barokke kerken van Antwerpen is gewijd aan St. Carolus Borromeüs, op het aan Hendrik Concience gewijde plein. Concience was als schrijver van 'De leeuw van Vlaanderen' een der grote 'nationalistische' auteurs van Vlaanderland in de eeuw waarin schilder Nicaise de Keyser eerherstel vroeg voor Van Dijck en diens tijd.

Heiligen en Jezuïeten
Intussen is er in het Museum voor Schone Kunsten genoeg aan religieuze werken van Antoon van Dijck te zien. Ik noteerde bijvoorbeeld: de martelaar Stefanus, een Ecco Homo (Zie, de Mens!), de kruisoprichting, Maria ten hemelopneming, kerkvader Augustinus in extase, Maria met het Kindeke, de rust en het voeden van Jezus op de vlucht naar Egypte, een smartelijke kruisafname (Pièta) en andere bijbelse taferelen. Daaronder ook twee keer Simson en Delila. Op de eerste hanteert een kapper de schaar in Simsons haardos en op de tweede verleidt een gedeeltelijk blote Delila de sterke man die op dat moment gekortwiekt en geboeid was.

De schilderijen van Maria en de heihgen laten zien hoezeer toen de vrome volksdevotie beheerst werd door de tegenaanval van met name de Jezuïeten jegens de Reformatie. Die werd bestreden met boeken en bouwwerken - kerken als voorafschaduwing van het hemelse paradijs - maar ook met de 'boeken der leken' van oudsher: de schilder- en tekenkunst. Wie als plichtsgetrouw gelovige zo mogelijk dagelijks ter communie ging kwam dan vanzelf ook met de kerkelijke kunst van Van Dijck (en van Rubens en Jordaens en andere tijdgenoten) in aanraking.

Overigens is de emotievolle rehgieuze kunst van Van Dijck niet het enige werk dat onze aandacht trok. Zijn visioenen van Augustinus of zijn mystieke huwelijk of Maria-schilderingen waren maar een deel van zijn veelzijdige kunstenaarschap. Ik noemde al zijn (Engelse) portretten en z'n opdrachten van Infante Isabella. Maar ook zijn portretten van onze prins-stadhouder Willem II en zijn jonge gade Mary Stuart, van voorname kinderen, zijn vrij kleine zelfportret met zonnebloem dat nu in Antwerpen dienst doet als vignet van het Van Dijck-jaar: dit alles bewijst zijn meesterschap al op jonge leeftijd.

Nee tegen Filips IV
Hij kon zich ook veroorloven vorstelijke opdrachten te weigeren. Zo had de Spaanse koning Filips IV bij Rubens enkele grote historieschilderingen besteld. Die waren in 1640, toen Rubens overleed, nog niet af. De koning vraagt Van Dijck deze stukken te voltooien. Die weigert dat. Hij wil nu eens van het portretschilderen af en acht zich te hoog voor het afmaken van andermans werk. De koning is woedend, maar Van Dijck geeft niet toe. Wellicht zou hij zijn opdracht ook niet hebben kunnen uitvoeren, want al een jaar na Rubens overlijdt ook de toen pas 42-jarige Van Dijck, in 1641. Men zou kunnen zeggen dat de Tegen-Reformatie twee van haar voornaamste kunstenaars verloor, al zouden anderen zoals Velazques en El Greco de kunst van de R-K Moederkerk verder verbreiden.

Wie in dit Van Dijck-jaar Antwerpen bezoekt heeft keuze genoeg. Zo is er ook 'Zilver voor Sir Anthony' o.a. met kerkzilver dat een broer van Antoon, pastoor Theodoor Waltman van Dijck, bestelde voor zijn kerk in Minderhout. Alle inlichtingen: Toerisme Vlaanderen &Brussel, Kennemerplein 3 te 2011 MH Haarlem, tel: (023) 534 44 34 of (brochures) (023) 534 09 78.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen