Het Duitse Elten beleefde van 1949 tot 1963 een gouden Nederlandse tijd

Als een grillige uitstulping ligt het Duitse Elten ingeklemd tussen Nederlands grondgebied. De 82 meter hoge Eltenberg met op de top de eeuwenoude Sint-Vituskerk bepaalt het beeld in het omliggende land. Door de aanleg van de snelweg Amhem-Oberhausen heeft het dorp, dat voorheen aan de "Hauptstrasse" naarEmmerich lag, belangrijk aan invloed ingeboet. Maar grote, ouderwetse hotels herinneren nog aan de glorietijd van weleer. En tegen de helling van de Eltenberg liggen fraaie landhuizen als vruchten van de gouden Nederlandsejaren.

Oorlogsbuit
Van 1949 tot 1963 was de gemeente Elten Nederlands grondgebied. Ter verzachting van de wonden die het Duitse oorlogsmonster had geslagen, wenste onze regering een aantal grenscorrecties aan te brengen. Het overleg dat daarover werd gevoerd met Duitse autoriteiten verliep allerminst soepel, maar na lang touwtrekken werd dan toch besloten Elten en het aan Sittard grenzende Tudderen als zogenaamde drostambten bij Nederland in te lijven. Het was een schamele, maar qua natuurschoon zeer aantrekkelijke ooriogsbuit. Van oudsher onderhielden de Eltenaren nauwe banden met de inwoners uit aangrenzende Nederiandse dorpen als Lobith en Spijk, Gemengde huwelijken waren eerder regel dan uitzondering. De gevel van een statig hotel aan de Eltener Markt draagt al eeuwen het opvallend Nederlandse opschrift: "Logement het Oude Posthuis bij Th. Goris". Bij grote branden in Lobith rukte ook de brandweer van Elten uit en omgekeerd. Zelfs de ooriog was niet in staat de vriendschappelijke verhouding tussen de grensbewoners uit beide landen te schaden. De door een bombardement verwoeste Sint-Vituskerk werd grotendeels met Nederlands geld gerestaureerd.

Gerucht
Het gerucht dat Elten bij Nederland zou worden gevoegd, werd door de meeste Eltenaren met een ophalen van de schouders beantwoord. „D'rwieral jaren over gepraat", zegt de 58-jarige middenstander Alex Kerkhof,,,maar as je't mien vraagt het geen mens gegleufd dat zoiets na de ooriog mogelijk was. Tot ineens de Nederiandse koninklijke marechaussee binnentrok, de grens dicht ging en Elten Nederlands gebied werd. Nou had ik daar gar geen moeilijkheden mee, want Elten had al veertien procent Nederlandse inwoners, maar wie wazzen wel in verwachting. Ieder dacht: wat kan daarvan kommen?" Sinds de teruggave van Elten aan Duitsland is Kerkhof behalve eigenaar van een kwekerij en bloemenzaak de eerste burger van het dorp. Vanaf 1975, toen Elten gemeentelijk bij Emmerich werd gevoegd, is hij als "Ortsvorsteher" van het 4400 inwoners tellende dorp verantwoording schuldig aan de burgemeester van Emmerich. ,,Mijn Nederlands ist nicht meer zo goed'', lacht de CDU-politicus. ,,Het ist alweer even geleden dat we onderdanen van de koningin waren."

Kunstmatig
In een sfeervol onderkomen halverwege de Eltenberg brengt de gepensioneerde tandarts dr. H. Roers samen met zijn echtgenote de levensavond door. De geboren Eltenaar maakte de inlijving van zijn dorp bij Nederland zeer bewust mee. ,,We accepteerden het met gemengde gevoelens. Je keek de kat uit I> de boom. Meer kon je niet doen, want ons werd niets gevraagd." Persoonlijk had de tandarts weinig moeite met de grensverschuiving. „De bevolking was hier allang gemengd. In veel gezinnen was de vader of de moeder Nederlands. Mijn grootmoeder kwam bij voorbeeld uit Nederland. In menselijk opzicht werd de grens altijd al soepel gehanteerd. De contacten waren over en weer goed, al werden ze door die ellendige oorlog wel wat koeler. Maar dat is gelukkig weer snel verbeterd. De situatie was lang niet zo puntig als vaak werd gedacht. Wat dat betreft hebben de persmensen geen goed gedaan. De zogenaamde tegenstellingen werden door hen kunstmatig aangebracht.''

Tactvol
In materieel opzicht was de landverhuizing voor de meeste Eltenaren ongetwijfeld een aantrekkelijke zaak. Terwijl in Duitsland tal van produkten nog op rantsoen waren, lagen de winkels in het door Nederland geannexeerde dorp plotseling vol. Duitsers uit de omringende dorpen stroomden in groten getale toe om proviand in te slaan. Smokkelaars beleefden gouden jaren. Het dorp kreeg een landdrost in de persoon van dr. Blauwboer. Het drostschap was een part-time functie. De uitvoerende taken waren in handen van een secretaris die permanent in Elten zetelde. Roers roemt dr. Blauwboer als een tactvol man. Er werd een adviescommissie opgericht waarin Eltenaren zitting hadden. De commissie fungeerde als gemeenteraad, zij het zonder wettelijke bevoegdheden. Blauwboer had het laatste woord, maar hij was diplomaat genoeg om rekening te houden met de wensen van de adviescommissie. De ambtenaren op het stadhuis moesten een cursus Nederlands volgen om de taal correct te leren schrijven. De spreektaal, een mengelmoes van plat Nederlands en plat Duits, bleef ongewijzigd. Op de school kwam een Hollandse hoofdonderwijzer en werd het vak Nederlands ingevoerd, maar het Duits werd als hoofdvak gehandhaafd en de organisatie van de school bleef op Duitse leest geschoeid.

"Ganz rustig"
Voor de inmiddels gepensioneerde douaneman Karl-Heinz Ellewitz waren de gevolgen van de grensverschuiving wat ingrijpender dan voor veel van zijn dorpsgenoten. Door zijn functie wist hij enkele weken voor de uitvoering ervan, dat Elten bij Nederland zou worden gevoegd. Op 23 april '49 werd zijn plaats bij de grens ingenomen door een Nederiandse collega. Een aantal collega's van Ellewitz verhuisden naar de nieuwe grens, enkele kilometers verderop. Hijzelf werd overgeplaatst naar Kleef. In '63 keerde hij weer naar zij n oude stekj e terug. Hij heeft allerminst een vervelende nasmaak overgehouden aan de Nederlandse invasie. ,, Alles ging ganz rustig. En die letzten Jahre heb ik immer mit die Nederlandse douane samengewerkt op één bureau, één Amt. Daswarein plezierige Zeit."

Goede ruil
De eerste maanden dat Elten bij Holland was ingelijfd, zat de bevolking min of meer opgesloten binnen de grenzen van het dorp. Alle inwoners moesten worden ingeschreven en voorzien van een paspoort. Hun status was onduidelijk, want in de paspoorten kwam de vermelding te staan: "wordt als Nederlander beschouwd". Een deel van de Eltense bevolking bleef in Emmerich en omgeving werken, wat inhield dat ze voortaan dagelijks de grens moesten passeren. Veel anderen vonden werk bij de Algemene Kunstzij de Unie (AKU). Elke dag reden twee bussen vol Eltenaren naar het Arnhemse bedrijf. Voor de middenstand was de overgang naar Nederland een goede ruil., ,Die toeristentoestroom was ganz geweldig", verzekert Alex Kerkhof me. ,,Duzenden mensen waren unterwegs om hier de berg te sehen. Het was unvorstelbar. Die kasteleins hebben Schuppen mit Geld binnengehaald, zo slim was dat toen. Mit kruwagens kwam't binnen."

Wereldreis
Theo Wanders, de dertigjarige kok van hotel Wanders, bevestigt de mening van de "Ortsvorsteher" volmondig. In de Nederlandsejaren zag zijn vader de omzet van het horecabedrijf met sprongen groeien. Uit alle windstreken van Nederland kwamen bussen vol toeristen naar Elten om het stukje buitenland in eigen land te bezichtigen. „De meeste mensen hadden toen nog geen auto", licht de kok toe. „Een tochtje naar Elten was een wereldreis. Nu vinden mensen dat niet meer interessant en willen ze minstens naar Spanje of naar Zwitserland." De toeristische belangstelling voor het dorp was alleszins terecht. Voor cultuurminnaars is er de abdij van het in 963 gestichte klooster Sint-Vitus met ernaast de keurig onderhouden dodenakker. Bovendien zijn op de Eltenberg veel Romeinse oudheden gevonden. Achter de kerk begint een netwerk van smalle voetpaden, die zich grillig over de berg slingeren. Plaatsen waar de haag van bomen, kreupelhout en fluitekruid wordt onderbroken, bieden schitterende panorama's over het Rijndal. De "Deutsche Gründlichkeit" komt tot uiting in solide bankjes en afvalemmers die op de schilderachtige plekjes zijn gestationeerd. In alle rust kan de vermoeide wandelaar genieten van het veelkleurige mozaïek van akkers aan de voet van de berg en de traag voortkruipende schepen op de Rijn.

Reünie
Het enige bezwaar van Elten is dat het voor de hedendaagse Nederlandse toerist te dichtbij is. En voor dagtoeristen is er sinds '69 weer de grens die voor velen een barrière vormt. Gevolg is dat de bezoekersstroom naar het dorp behoorlijk is opgedroogd. Toch plukt hotel Wanders nog altijd de nalezingen van de oogst uit de Nederlandse tijd. Zo wordt in het najaar voor de vijfde keer een reünie gehouden van Nededandse marechaussees die in Elten hebben gediend. Inclusief de echtgenotes verwacht Theo Wanders een honderd man, die dan weer eens kunnen bijpraten met de Eltense bevolking. Bij de laatste reünie kwamen een honderdvijftig Eltenaren naar het hotel om onder het genot van een borrel en een "Bratwurst" oude herinneringen op te halen.

Nederlands-Duitse verdrag
De teruggave van Elten en Tudderen werd geregeld in het op 8 april 1960 te Den Haag getekende Nederlands-Duitse verdrag. In de nacht van 31 juli op 1 augustus 1963 werd de grens daadwerkelijk gecorrigeerd. De Nederlandse douanemensen en marechaussees ruimden na veertien jaar trouwe dienst het veld om weer plaats te maken voor hun Duitse collega's, onder wie KarlHeinz Ellewitz. Bij de overdracht van Elten aan Duitsland kon eenmalig op legale wijze worden "gesmokkeld". Nog altijd is de "Butternacht" een begrip in het dorp. Op de dag waarop de grens zou worden verlegd reed een karavaan van vrachtwagens vol boter het dorp binnen. Bijna alle transportbedrijven in de omgeving deden aan de operatie I mee. Heel Elten stond volgepakt met trucks en opleggers. De volgende dag was het dorp Duits grondgebied en kon de boter zonder invoerrechten worden verkocht. ,,Bergen Geld hebben we daaraan verdiend'', glimt Alex Kerkhof.

Hoek van Holland
Hoewel de "Ortsvorsteher' ' ervan overtuigd is dat de meeste Eltenaren het herstel van de oude situatie positief waardeerden, bekent hij ruiterlijk dat velen hun welvaart aan het Nederiandse bewind hebben te danken. Niet het minst de bewoners van de wijk met woningwetwoningen, die de toepasselijke naam "Hoek van Holland" kreeg. De door Nederland gebouwde woningen werden door de regering van de bondsstaat NordrheinWestfalen kostenloos aan de gemeente Elten overgedragen. Die verkocht op haar beurt de woningen voor een gering bedrag aan de huurders, zodat de transactie voor zowel gemeente als burgers uiterst aantrekkelijk was. Voor Kerkhof was de terug„Inde "Butternacht" hebben we Bergen Geld verdiend. " gave van Elten aan Duitsland zakelijk gezien een positieve ruil. Door de grensverlegging in '49 waren de meeste klanten van zijn kwekerij van de ene dag op de andere buitenlanders geworden, wat voor het bedrijf een hoop narigheid met zich meebracht. Leveranties kostten exti-a tijd en geld door het vervoer over de grens, het verkrijgen van uitvoervergunningen en de hele papieren rompslomp daaromheen. Maar voor de hotelhouders betekende het herstel van de oude grens in '63 een gevoelige klap.

Europeaan
Theo Wanders was vijfjaar oud toen het dorp weer naar Duitsland werd overgeheveld. Hij merkte er weinig van. De meeste Nederlandse onderwijzers bleven aan de school verbonden. De taal die men sprak bleef men spreken. Wel hield de kok aan het Nederlandse avontuur een Nederlands paspoort over, omdat zijn vader zich had laten naturaliseren. De opgewekte kok ligt er niet van wakker.,,Het paspoort van iemand zegt toch niets over zijn persoon. Ik heb als kok in Düsseldorf gewerkt. Als ik daar zei dat ik Nederlander was, beschouwden ze me ineens als buitenlander. Ik voelde me dan net zoals een Turk zich moet voelen. Maar hier in Elten maakt het niks uit of je Nederlander of Duitser bent. Nietje nationaliteit, maar je karakter bepaalt je I> persoon. Wij zeggen hier: zoals je een bos binnenloopt, zo kom je er ook weer uit. In 1992 worden de grenzen gesloopt. Dan zijn we allemaal Europeaan. Wij voelen ons al Europeaan. Voor mij bestaat geen verschil tussen Nederland en Duitsland. Zelfs niet als ze tegen elkaar voetballen. Maar ik voel me wel met lijf en leden Eltenaar. Als ik met vakantie ben geweest en ik zie op de Autobahn de Sint-Vituskerk bovenop de berg, reken dan maar dat mijn hartje een beetje sneller slaat."

Aow
Een bejaarde stamgast in het hotel attendeert nog op de aow, waarvan een deel van de oude Eltenaren tot op de dag van vandaag de zoete vruchten plukt. Per jaar wordt aan Eltenaren een kleine miljoen aan aow uitgekeerd, weet "Ortsvorsteher" Kerkhof te vertellen. Een ander overblijfsel uit de Nederlandse tijd is het jaarlijkse uitje voor de ouden van dagen van Elten, dat gesponsord wordt door de plaatselijke bevolking. Die traditie werd ingevoerd door de Nederlandse landdrost, dr. Blauwboer. ,, Doemaals was das nog nodig", grijnst de nauwelijks verstaanbare stamgast. , ,Toen hadden die olde mensen niet veel. Vandaag hebben die Alten goede Rente, die brauchen das Geld voor een tripje gar nicht meer, maarsie kommen noch immer rund met die collectebus." Ook de verbondenheid aan het Oranjehuis is niet geheel verloren gegaan. Op de dertigste april wordt op de Eltener Markt koninginnedag gevierd met onder meer een braderie en een verloting. ,,We hadden dit jaar voor 44.000 Mark aan prijzen'', vertelt Theo U/anders met een spoor van trots in zijn stem.,, De hoofdprijs was een auto." ,,Nicht die Koningin ist belangrijk, aber die commercie' ', stelt de stamgast zakelijk vast.

Jubileum
Op de vraag of het feit dat Elten sinds 25 jaar weer bij Duitsland hoort nog festiviteiten zal opleveren, fronst Alex Kerkhof bezorgd de wenkbrauwen.,,Er wordt hier al zo vreselijk gefeest. Ik weet nicht of er nog een feest bij kan." Toch wil de "Ortsvorsteher" het vijfentwintigjarig jubileum niet geheel ongemerkt voorbij laten gaan. Hij denkt aan een bijeenkomst van personen die hebben meegewerkt aan de totstandkoming van het Nederlands-Duitse verdrag, waarin de teruggave van Elten werd geregeld. De toenmalige ministerpresident van NordrheinWestfalen, dr. Franz Meiers, heeft al beloofd van de partij te zullen zijn als het feest doorgaat. ,,Ichkomm' Alex, heeft hij gezegd, ich komm'. Wanneer es sover ist geven Sie mir Bescheid."

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen