Adieu monsieur Mitterrand

Beschouwt de één Mitterrand als een respectabel staatshoofd, voor de ander is hij de opportunistische strateeg uit het Elysée. De meningen over 'de Florentijn' zijn verdeeld. Als een van de weinigen was hij permanent in de naoorlogse Franse politiek vertegenwoordigd. Elf keer als minister, 35 jaar als parlementariër en 22 jaar als burgemeester van Cháteau-Chinon.

De avond van zijn leven bracht hem ten slotte datgene wat hij begeerde. Op 10 mei 1981 gaf het volk hem met 51,75 procent het voordeel van de twijfel boven Giscard d'Estaing. Dat was de bekroning op twee eerdere, mislukte pogingen, in 1965 en 1974, in de run om het presidentschap van de republiek.

Dakraam

Water, wind en woud bepaalden zijn vroegste jeugd. François Mitterrand werd op 26 oktober 1916 in Jarnac geboren. Hij was de vijfde van acht kinderen in een rooms-katholieke bourgeoisfamilie in de Cognac-streek de Charente, zoon van de stationschef van Angoulême. Aanvankelijk een schuchtere knaap, die zich vanuit het dakraam in historische redevoeringen bekwaamde, ontwikkelde hij zich tot een eerzuchtige jongeman die politicus wilde worden om zich van een plaats in de eregalerij te verzekeren. Valéry, Mauriac, Montherlant en Claudel waren zijn geestelijke metgezellen.

Verborgen bleven echter de ware idealen en principes van Mitterrand, meester in het verbergen van zijn doeleinden. Voordat hij tot de PS toetrad, behoorde Mitterrand tot allerlei kleine partijen zoals de ' UDSR. Hij gebruikte alleen die organisaties die op zijn persoonlijke ambities waren toegesneden. Pas in 1971 schoof hij als een late bekeerling bij de Socialistische Partij aan tafel. “Ais ik word gekozen, zal ik de loop der dingen en daarmee het leven van mijn tijdgenoten veranderen”, voorspelde hij vier jaar later.

Overigens strookte zijn socialisme weinig met zijn verleden. “Hij houdt meer van vrijheid en democratie dan van gelijkheid en is meer liberaal dan socialist”, heette het. Toen hij in 1981 als socialist het Elysée betrok, twijfelden zijn partijgenoten eraan of hij het ook als socialist zou verlaten.

Verandering

Mitterrand werd in 1981 als 'de stille kracht' de eerste socialistische president van de Vijfde Republiek en de 21 e president van Frankrijk. Zijn grootste verandering, in 110 beloften vervat, moest de breuk met het kapitalisme worden.

Van 1981 tot 1983 voerde hij een zuiver socialistisch beleid onder het motto dat er zeven vette jaren aanstaande waren. Banken en industriële concerns werden genationaliseerd. Ingrijpende economische en sociale maatregelen volgden: verhoging minimumlonen en pensioenen, uitkeringen huursubsidies en gezinsioelages. Tegelijkertijd neutraliseerde hij de communisten met een dodelijke omhelzing.

Maar toen het project op de klippen liep op een hoge staatsschuld en een stijgende inflatie, gepaard met sociale onrust, werd het beleid op instigatie van minister van financiën Delors met gezwinde spoed omgebogen. Bezuinigingen waren aan de orde aan de dag. Zonder een spier te vertrekken verklaarde Mitterrand dat het socialisme nimmer zijn credo was geweest. In tegenstelling tot De Gaulle, die over zijn al dan niet aanblijven in 1969 moedig een referendum decreteerde, legde Mitterrand in 1986 zijn mandaat niet neer en regeerde hij verder met een rechts kabinet. Een technisch hoogstandje, waarmee hij zowaar bewees dat het systeem van De Gaulle een gedwongen huwelijk kon overleven, oordeelde men.

Instrument

Intussen verzoende Mitterrand links Frankrijk met de gaullistische instituties en onderging het land een metamorfose. Traditionele Industrieën als de staalindustrie, scheeps- en mijnbouw gecombineerd met de opmars van de elektronica, veranderden het sociale patroon van Frankrijk. De arbeidersklasse verdween en de klassieke tegenstelling tussen links en rechts vervaagde. Dat de Socialistische Partij voor Mitterrand louter een instrument voor zijn opwaartse mobiliteit was, bleek in 1988. Als 'La France Unie' stelde Tonton (oompje) met 54 procent zijn herkiezing veilig. Gezien de context, de mondiale onttroning van het socialisme, was dat geen geringe verdienste. Ondertussen verloor zijn partij zienderogen terrein. Bij de parlementsverkiezingen in 1986 en vooral in 1993 werd dat merkbaar in de winst van de gaullisten. Mitterrand moest twee keer met een rechts kabinet regeren. Dat lukte alleen omdat hij als staatshoofd ver boven de partijen uitsteeg, als een sfinx die zich van elke ideologie distantieerde. “Zijn kwaliteit ligt daarin dat hij zich immer aan de omstandigheden aanpast”, verklaarde de socioloog Alain Touraine.

Europa

Zoals De Gaulle vanuit een rechtse positie Frankrijk zijn waarde teruggaf, zo garandeerde Mitterrand vanuit een linkse positie dat Frankijk een natie was waarvoor een relevante internationale rol bleef weggelegd.

Mitterrand klonk Frankrijk hechter aan Europa vast. Hij bepleitte een sociaal Europa, waarbij hij de rijke en gevarieerde cultuur beklemtoonde. “Europa heeft behoefte aan een ziel opdat hij zijn cultuur tot uitdrukking kan brengen, zijn manier van denken, de vruchten van eeuwen van beschaving, waarvan wij de erfgenamen zijn”. Voor het behoud van die beschaving was het nodig bovenal de Franse taal, en bij gratie ook kleinere als het Nederlands te beschermen.

Onafhankelijkheid en autonomie vormen in Franse ogen een kostbaar goed. Omdat de 21 e eeuw geen Franse Alleingang toelaat, streven de Fransen naar een politiek van maximaal voordeel en minimaal nadeel. Mitterrand bracht in Frankrijk een pro-Europese consensus tot stand. Binnen zijn denkkader stonden de betrekkingen met Duitsland en met de VS centraal. Met de versteviging van de Frans-Duitse as continueerde Mitterrand de koers van De Gaulle. Ter gelegenheid van de viering van de vijftigjarige bevrijding van het nazisme op 9 mei in Moskou zei hij dat “het lot van Frankrijk onherroepelijk met dat van Duitsland is verbonden” en dat “de vijand van gisteren de vriend van vandaag is”.

Plechtanker

Mltterrands oriëntatie op Europa is tamelijk exact meetbaar. Nadat hij in 1983 afstand nam van zijn socialistische economie, koppelde hij de frank aan het Europese monetaire stelsel. Hij realiseerde zich dat de kracht van Frankrijk meer bij de Europese integratie lag. Waar De Gaulle de nadruk op de nationale soevereiniteit legde, ging Mitterrand een stap verder. Hij maakte die aan de Europese integratie ondergeschikt. Een Frans-Duitse tandem was het plechtanker van Frankrijks welvaart, zelfvertrouwen en invloed; Europa fungeerde als het onontbeerlijke vehikel voor een trotse rang in de mondiale gelederen.

De voormalige Duitse kanselier Helmut Schmidt verwacht dat Chirac de traditie handhaaft. De oorzaak voor deze continuïteit en het kardinale motief van de Franse Europese integratiepolitiek ligt immers in het Franse belang bij “een enge inbinding van de Duitsers in een groter (West)europees verband en daarom in een nauwe samenwerking tussen de Franse en de Duitse politiek”.

Tegelijk bepaalde de relatie met de VS de rol van Parijs in de wereld. Frankrijk heeft zich er lang bij neergelegd dat Amerika de toon aangeeft. Al nam Mitterrand dikwijls een afwijkend standpunt in, toch was hij de Atlanticus, die op 20 januari 1983 ten overstaan van de Duitse Bondsdag sprak: “Het pacifisme is in het Westen, de raketten zijn in het Oosten”. Dat was zijn steun aan het besluit van de NAVO om In West-Europa kruisraketten te stationeren.

Mitterrand zorgde ervoor dat Frankrijk steeds militair op de voorgrond stond — voorstander van nucleaire afschrikking als hij was. Toen Parijs in de coalitie tegen Irak participeerde, leverde hem dat een hausse aan populariteit op. Hoewel Mitterrand een kind van de Koude Oorlog was die de eenwording van de twee Duitslanden vertraagde, riep hij een jaar met Helmut Kohl op tot samensmeding van Europa. “Scheidt nooit de grandeur van Frankrijk van de opbouw van Europa”, herhaalde hij in zijn jongste nieuwjaarsrede.

Afrika

In zijn Afrika-beleid liet Mitterrand de dingen zoals ze waren. Onder De Gaulle was er een stelsel opgebouwd waarbij Franse en Afrikaanse leiders elkaar wederzijds bevoordeelden, een neokolonialisme dat aan de installatie van autoritaire regimes en corruptie bijdroeg. Roeanda is het laatste voorbeeld van de wijze waarop een land, volgepompt met Franse wapens, ten slotte door een door het Quai d'Orsay georkestreerde Operatie Turquoise moest worden gered om de ongelukkige Afrika-politiek aan het privé-domein van de president te ontfutselen.

Eveneens het hoge ambt van staatshoofd, de schepping van De Gaulle, liet Mitterrand intact. Van de door hem gewraakte bevoegdheden van De Gaulle maakte hij handig gebruik. Op zijn belofte de ambtstermijn te bekorten, kwam hij nooit terug. Niemand weet beter dan de ingewijden hoe de aftredende president van zijn macht genoot. Aan het einde van de jaren tachtig ontwikkelde zich in de gewelven van het elysée een complete hofhouding rondom 'de Zonnekoning'. Vrinden en intimi werden op sleutelposten benoemd, nepotisme en cliëntalisme waren schering en inslag. En met een macchiavelliaans instinct herstelde Mitterrand zich steeds weer van schandalen en affaires.

Vichy

Vorig jaar werd hij even ingehaald door zijn verleden als ambtenaar van het met Hitler-Duitsland collaborerende Vichy-bewind.

Nobelprijswinnaar en vriend Elie Wiesel voelde het staatshoofd hierover diepgaand aan de tand. Hoe kon het zijn dat Mitterrand jarenlang een amitié onderhield met de vermoorde politiechef van Vichy René Bousquet, die verantwoordelijk was voor de deportatie van duizenden joden naar vernietigingskampen? “Ik heb geen rekenschap af te leggen tegenover ieder die zich als richter opwerpt”, repliceerde Mitterrand dan tegenover Wiesel. Berouw was hem vreemd: “Ik heb vrede met mezelf”.

Mitterrand bepleitte zijn onschuld in de oorlogsjaren en legde daarbij de nadruk op zijn Duitse krijgsgevangenschap. Die belette het hem dat hij van de antisemitische wetgeving in Frankrijk kennisnam. “Toen ik me in vrijheid had kunnen stellen, heb ik me niet op de Staatscourant gestort om te kijken welke nieuwe wetten er waren afgekondigd. Ik heb de eerste gele jodensterren zien verschijnen. Ik wist dat er een jodenstatuut was. Dat heeft me geholpen me los te maken van een systeem dat zoiets accepteerde. Ik heb dat bestreden”. Het was een eigenhandige en nog net niet postume revisie op zijn autobiografie van Pierre Péan (1994) aan wie hij had meegedeeld dat hij niets van het jodenstatuut wist.

Niet onwaarschijnlijk is dat Mitterrand tot degenen behoort die de Franse joden instinctief van de buitenlandse onderscheidden en zich achteraf troostten met het feit dat Vichy alleen buitenlandse joden uitleverde. “Als hij bovendien spijt had en Vichy zou veroordelen, nagelt hij zichzelf en zijn generatie aan de galg”, stelde onlangs de Franse historicus Henry Rousso.

Strijdbijl

Het Vichy-verhaal ging in 1992 vooraf aan commotie rond de vijftigste herdenking van de jodendeportatie door de Franse politie. Ondanks zachte aandrang daartoe bood de president namens de staat geen excuses aan en bleef hij nadien bloemen leggen op het graf van maarschalk Pétain.

Wellicht sluit het incident naadloos aan op het verleden van Mitterrand. Afkomstig uit een conservatief nest, was hij meer van rechts dan van links gecharmeerd. In het midden van de jaren dertig was hij op het royalistische front actief.

Nadat hij in december 1941 uit Duitse krijgsgevangenschap ontsnapte, werkte hij van mei 1942 tot januari 1943 voor het Legion française des combattants, een propaganda-instelling voor de nationale revolutie van Pétain. Hij vervulde zijn taak zo goed dat Pétain hem in 1943 met de Frankische strijdbijl onderscheidde. Zo Mitterrand in 1942 geen royalist meer was, was hij zeker een pétainist, In het voorjaar van 1943 kwam hij allengs in kringen van het verzet terecht. Dit liep parallel met de omslag van de stemming in Vichy en met de groeiende erkenning daar dat de geallieerden de oorlog zouden winnen.

Pétainist

Als laatkomer bij het verzet, wantrouwde Mitterrand de gaullisten. Zijn ontmoetingen met de generaal, zowel in als na de oorlog, vervulden hem met afkeer. De enige consistentie van hem is dan ook zijn diepgewortelde antigaullisme geweest. Sommige commentators stellen zelfs dat het leven van Mitterrand in het teken stond van wraak op de man die er zo’n merkwaardige dialoog tussen Frankrijk en zichzelf op nahield. Mitterrands haat jegens alles wat naar De Gaulle riekte, zou zo ver gaan dat hij in 1986 via een grondwettelijke ingreep het Front National van Le Pen het parlement binnenhaalde.

Bleef Mitterrand soms een pétainist? “Zijn voortdurende verontschuldigingen voor Vichy, dat de held van Verdun een oude gemanipuleerde man was, dat de omstandigheden in rekening moeten worden genomen als men 's mensen handelingen beoordeelt, het zijn dezelfde spijtbetuigingen als van de mensen die na 1945 snel in de maatschappij wilden integreren”, argumenteerde de New York Review of Books cynisch.

Mitterrand afficheerde zich graag ais de intellectueel. Uiterlijke pronk legde hij vast in een reeks prestigieuze 'grands projets' in Parijs. Vandaag neemt hij afscheid. Sinds maanden lijkt zijn paleis op het slot van Doornroosje. Heer des huizes Mitterrand wandelt met vrienden door de stad, verpoost in boekhandels en voltooit eigenhandig zijn zelfportret in de ante mortem verschenen biografieën.

“Als met de ouderdom de horizon nadert, groeit de behoefte om verstrooide gedachten te verzamelen en schrijvend zijn leven te ordenen. Ik bespeur nu de drang nu met tot dusver onuitgesproken woorden datgene uit te drukken wat voor mij relevant is”, aldus de president in het voorwoord van Mémoire a deux voix, de recent verschenen gedachtenwisseling met Elie Wiesel. “Ik probeer mijn leven objectief te bezien, met de blik van de man die ik thans ben, die dat volbracht heeft wat ik volbracht heb, die dat weet wat ik weet, die daar staat waar ik nu sta. Dat betekent, het einde nabij”.

Stilte

Religieus geïnspireerd agnost als hij is, steeg de ernstig zieke de nauwe wenteltrap op naar de woning van de 93-jarige filosoof Jean Guitton, waar hij hoopte op troost inzake tijd en eeuwigheid. Guitton: “Ik weet niet of het hem beviel wat ik hem heb gezegd, maar ik bewonder hem erom hoe hij, lijdend, zijn plichten als staatshoofd onbuigzaam nakomt. In zijn toestand zou ik niet in staat zijn zelfs maar een dorp te regeren”.

“Wanneer het de mens aan humus ontbreekt, leeft hij op zijn reserves, en put ze uit. En als de reserves op zijn, word je een professioneel. Je teert op je kennis van het vak. Je houdt het nog vol, maar eigenlijk ben je al verloren. Je geeft niets meer aan de anderen, en je krijgt ook niks meer van hen. Dat is het ogenblik om af te haken en zijn toevlucht te zoeken In klassieke heelmiddelen, de lectuur, het halfluid met zichzelf praten, de stilte, de wandeling, het goed functioneren van het lichaam”, schreef Mitterrand in zijn dagboeknotities La paille et le grain. Thans is dat ogenblik voor Frankrijks laatste 'roi fainéant' aangebroken.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen