Calvijn, verguisd of verheerlijkt

In een hoekje van zijn woonkamer in Apeldoorn hangt een portret van de zestiende-eeuwse kerkhervormer. Zo zullen de meeste mensen hem kennen: mager gezicht, puntbaardje, pet op. Daarnaast een schilderij van het oratorium in Genève, waar Calvijn zijn colleges hield.

Hij blijft boeien. Volgens prof. Van 't Spijker, emeritus hoogleraar kerkgeschiedenis van de Theologische Universiteit Apeldoorn, levert het huidige Calvijnonderzoek al lang geen "wezenlijk nieuwe geluiden" meer op. Maar wel andere accenten. Omdat de tijd verandert, heeft Calvijn steeds weer iets te zeggen.

Nu het Calvijnjaar is begonnen, lijkt het erop dat de reformator opeens heel veel te zeggen heeft. "Ja, hoe verklaar je al die aandacht voor Calvijn? Opeens stuift iedereen op en roept: We gaan Calvijn herdenken. Een historicus leeft bij jaartallen en in zo'n jaar kun je alles eens op een rijtje zetten."

Zelf levert prof. Van 't Spijker ook een bijdrage aan de herdenking van het 500e geboortejaar van Calvijn. Samen met prof. dr. W. Balke en drs. J. C. Klok redigeerde hij het boek "Johannes Calvijn. Zijn leven, zijn werk" (uitg. Kok), dat morgen in de oude lutherse kerk aan het Spui in Amsterdam wordt gepresenteerd. Van 't Spijker schreef de hoofdtekst; dertig andere Calvijnkenners belichten in excursen bepaalde aspecten van het leven en de geschriften van Calvijn.

Van 't Spijker: "Balke heeft gedacht: als Luther een boek verdient, dan Calvijn zeker ook."

Luther

Het is geen toeval dat juist de middelste bladzijden van het boek over Calvijn en de prediking gaan. De uitleg van de Schrift vormt het hart van Calvijns werk, zegt prof. Balke. "Alles staat in dienst van de verkondiging. Calvijn schrijft ergens in zijn commentaar op de Efezebrief dat het hier voldoende is kort de bedoeling van de apostel aan te geven. De volledige behandeling zou in de preken aan de orde komen."

Van 't Spijker: "God is een sprekende God, niet iemand die op afstand staat."

Calvijn was een reformator van de tweede generatie. Waarin verschilde hij van Luther?

"De verschillen tussen Calvijn en Luther over het avondmaal en de uitverkiezing worden vaak uitvergroot. In ons boek hebben we vooral de eenheid tussen beide reformatoren willen benadrukken. Toen de volgelingen van Luther hem na diens dood probeerden na te apen, verzuchtte Calvijn: Leefde Luther nog maar."

Balke: "Calvijn stond als man van de tweede generatie op de schouders van Luther. Hij heeft Luther altijd gezien als de pionier, de eerste bij wie het morgenlicht is opgegaan. Niet dat die alles had gezegd wat er te zeggen viel, maar een diepe eenheid was er wel."

Hoe komt het dat Calvijn altijd weer verdedigd moet worden en Luther niet?

Van 't Spijker, lachend: "Hij zal zijn uiterlijk wel niet mee hebben."

Dan serieus: "De topics zijn altijd weer de verbranding van Servet en de uitverkiezing, hoe vaak die beelden ook zijn rechtgetrokken. In de kwestie-Servet was uiteindelijk de magistraat verantwoordelijk, hoewel ook Calvijn niet helemaal te verontschuldigen is. De uitverkiezing kwam bij Calvijn niet voorop maar achteraan."

Balke: "De positie van Calvijn was ook heel anders dan die van Luther. Luther was in zijn eigen heimat, terwijl Calvijn vanwege zijn geloof zich niet meer kon vertonen in zijn "patria"; hij was uit zijn eigen land weggevlucht"

Van 't Spijker: "en uit zijn maagschap."

Balke: "Toen Calvijn in Genève was, lag de Inquisitie in Lyon steeds op de loer om hem te vangen en de stad weer terug te brengen onder de dictatuur van Rome. Calvijn is altijd óf verguisd óf verheerlijkt."

Beroepen calvinisten zich terecht op Calvijn?

Van 't Spijker: "De theologie heeft zich verder ontwikkeld en calvinisten leggen soms andere accenten dan Calvijn. Zo is de predestinatie een thema geworden in de strijd met de lutheranen. Overigens kun je niet ontkennen dat Luther veel duidelijker over Gods ingrijpen in de mens spreekt dan Calvijn. In zijn preken praat hij op dezelfde toon als tegen zijn vrouw in de keuken. Bij Luther ben je klaar als je rechtvaardiging, wet en Evangelie hebt gehad.

Calvijn is veel meer een seigneur. Maar je moet van hem geen uitgewerkte orde van het heil verwachten, want dan kom je in moeilijkheden. Als Calvijn preekte, had hij de mensen op het oog. Van logica, casuïstiek of scholastiek, die later hun opgang maakten, was nog geen sprake."

Balke: "De preken van Calvijn blijven daarom een "Fundgrube" voor onderzoekers."

Van 't Spijker: "Volgens mij is het kerkvolk in Nederland niet meer zo in de preken van Calvijn geïnteresseerd. Ik gaf iemand eens een serie te leen omdat hij graag gevoed wilde worden. Even later kwam hij terug: Neem maar weer mee."

Balke: "Dat kan ook de taalbarrière zijn."

Van 't Spijker: "Je moet de preken lezen en herlezen."

Balke: "En eigenlijk in het Frans, de oorspronkelijke taal, maar die kent men niet meer."

Calvijn is uw held?

Van 't Spijker: "Hij draagt wel de wapenrustig van een held, maar hij blijft een mens. Op zijn sterfbed was Calvijn zeker geen stoere calvinist."

Balke: "We hebben geen helden en doen niet aan heiligenverering."

Van 't Spijker: "Iedereen behoort een held voor God te zijn, niet voor een mens."

Bevindelijk gereformeerden beroepen zich liever op de Nadere Reformatie dan op Calvijn.

"Dat heeft ook wel te maken met een theologische ontwikkeling die we zelf meemaken. In de Christelijke Gereformeerde Kerken en de Gereformeerde Bond zie ik meer aandacht voor Calvijn dan voorheen, ook omdat de accenten daar meer kwamen te liggen op de openbaring van God dan op de beleving.

Veel bevindelijk gereformeerden voelen zich meer aangetrokken tot de nadere reformatoren en de puriteinen. Alsof Calvijn geen emoties kende. Je kunt de Reformatie niet uitspelen tegen de Nadere Reformatie en het puritanisme. Als je Calvijn goed leest, zie je de gloed van het Evangelie, de eerbied voor God en tegelijk enige terughoudendheid. Het gevoel verdwijnt langzaam in de majesteit van God."

Balke: "Ik heb eens de stelling verdedigd: Bestudering van de Nadere Reformatie zonder grondige kennis van de Reformatie is af te raden."

Oud papier

Balke en Van 't Spijker signaleren een toenemende belangstelling voor Calvijn. Kwamen zijn preken vroeger nogal eens bij het oud papier terecht, nu verdiepen ook steeds meer seculiere historici zich in het leven van de kerkhervormer. Ze juichen dat toe. "Kerkhistorici kiezen vaak een dogmatische insteek", aldus Van 't Spijker. "Betrokkenheid bij het onderwerp moet er zijn, maar niet confessioneel geijkt. Alsof alleen mensen die de Dordtse Leerregels en de Nederlandse Geloofsbelijdenis onderschrijven Calvijn kunnen bestuderen."

Wat gaat het Calvijnjaar 2009 opleveren?

"Het belangrijkste dat we het komende jaar kunnen verwachten, is de nieuwe vertaling van de "Institutie" door dr. C. A. de Niet. Die moet die van Sizoo vervangen, zeg maar de Statenvertaling onder de Instituties. Verder hoop ik dat het sarcastische beeld van Calvijn een beetje verdwijnt."

Balke: "Vijfentwintig jaar geleden vroegen we ons af er na ons nog iemand naar Calvijn zou kijken. Dan is het verrassend om te zien dat er de laatste tien jaar een brede belangstelling voor hem is ontstaan. Studenten tonen nieuwe interesse. Kijk alleen al naar het verheugende aantal dissertaties en onderzoeken. Ongetwijfeld zal het Calvijnjaar stimuleren tot nieuwe studie. Om onszelf te verstaan, moeten we de kennis van de Reformatie levend houden."

refdag.nl/calvijn2009.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen