„Calvinist was toleranter dan gedacht”

De Vrije Universiteit in Amsterdam maakte gisteren bekend dat prof. Van Veen en haar collega-onderzoeker Jesse Spohnholz een geldbedrag van 750.000 euro ontvangen voor hun onderzoek naar de invloed van zestiende-eeuwse Nederlandse vluchtelingengemeenten in het Duitse Rijnland op het Nederlandse religieuze landschap. Dat maakt de aanstelling van drie onderzoekers mogelijk.

Calvinistische vluchtelingen zijn in de geschiedschrijving en de beeldvorming stelselmatig neergezet als rechtlijnig, onverzettelijk en compromisloos, aldus de hoogleraar. De vluchtelingen zouden ervoor hebben gezorgd dat de calvinistische beweging in die tijd koos voor een radicale koers.

„De theorie is”, zegt Van Veen, „dat het calvinisme door de vluchtelingen snel een radicaal uiterlijk heeft gekregen. Als je bereid bent om voor je geloof te vluchten, moet je wel een gecommitteerde gelovige zijn. Het calvinisme zou teruggaan op de invloed van deze vluchtelingen, die groot belang hechtten aan de kerkelijke tucht, de predestinatieleer en een duidelijke definiëring van hun geloof. Door die invloed zou op de Dordtse Synode de orthodoxe vleugel van het calvinisme de overhand hebben gekregen.”

De hoogleraar gelooft niet in deze redenering, zegt ze stellig. „Het is een rechttoe, rechtaantheorie. Er zijn voorbeelden van radicale calvinisten of standvastige calvinisten –hoe je hen ook wilt noemen–, maar ook van mensen die zich gematigd opstelden, juist in dat Rijnland. Wanneer je als vreemdeling in een vreemd land bent, is het ook wel logisch dat je compromissen sluit met je omgeving.”

In Wesel bijvoorbeeld vormden de vluchtelingen een gereformeerde kerkenraad, maar namen ze ook deel aan de lutherse godsdienstoefening. In verschillende steden ontstonden er „unieke vormen van religieus samenleven.” „Dat strookt niet met het gangbare beeld over de radicale calvinist. Calvijn adviseerde gemeenten om compromissen te sluiten op het terrein van de liturgie.”

Van Veen vermoedt dat er vluchtelingen zijn geweest die na terugkeer in de Republiek pleitten voor religieuze tolerantie. „Bepaald geen volbloed calvinisten.”

Het is maar net wat je onder calvinisme verstaat, toch?
„Klopt. We moeten de beeldvorming over calvinisten kritisch bekijken. Wij denken dat het beeld van de vreselijk radicale calvinist pas in de negentiende eeuw is ontstaan, in de liberale geschiedschrijving en bij Abraham Kuyper. Natuurlijk was er een vleugel die sterk hechtte aan de belijdenis en een duidelijke gereformeerde identiteit. Maar anderen waren wel degelijk bereid tot een compromis.”

Het beeld blijft zwart-wit. Was er bij de „radicale” calvinisten geen ruimte voor andersdenkenden?
„Met radicaal zijn wordt vaak bedoeld: niet in staat zijn om compromissen te sluiten. In de zestiende eeuw werden mensen voor het eerst geconfronteerd met religieuze diversiteit. Er was geen model voorhanden om daarmee om te gaan. Calvinisten wilden het liefst dat het hele land gereformeerd zou worden. De overheid mocht geen ruimte laten voor andere confessies. Maar ze zouden andersdenkenden niet om het leven brengen, zoals de inquisitie. Daar lag een grens.”

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen