Scheikunde voor postzegelverzamelaars

Scheikunde en postzegels passen verrassend goed bij elkaar, zo blijkt uit de "Geschiedenis van de scheikunde". Een uit de hand gelopen hobby, aldus de auteur van het boek, chemisch ingenieur en filatelist J. A. van Toor. Voor zowel de geïnteresseerde leek als de doorgewinterde postzegelverzamelaar geeft hij de ontwikkelingen in de scheikunde op een heel eigen manier weer.

De reis door de chemie start in de prehistorie. Volgens de schrijver begint die in het neolithicum of de nieuwe steentijd. Toen maakten de 'primitieve' Cro-Magnons en Magdaléniens prachtige grotschilderingen bij het Franse Lascaux met kleurstoffen die bestonden uit ijzer- en mangaanverbindingen. Dit tafereel is geïllustreerd met een kleurrijke Franse postzegel.

Papier

Nadat de lezer met grote stappen door Egypte en Mesopotamië is gegaan, komt hij binnen in de Griekse wereld. Postzegels met afbeeldingen van de filosofen Pythagoras, Leucippus, Democritus, Aristoteles en anderen kleuren de bladzijden waarop Van Toor hun wijsgerige -maar foute- ideeën over de scheikundige elementen beschrijft.

Hun tijdgenoten in keizerlijk China experimenteren liever. Alchemisten vinden daar het papier uit, rond 100 voor Christus. Een Chinese postzegel laat zien hoe ze dat maken van de bast van moerbeibomen. Terwijl Europese monniken zich vermoeien met het overschrijven van kerkvaders, verschijnt omstreeks 740 in China de eerste gedrukte krant. Veel van de Chinese kennis komt via de zijderoute bij de Arabieren terecht en wordt door Europese alchemisten verder ontwikkeld.

In Europa houden Paracelsus en anderen zich behalve met alchemie bezig met iatrochemie, een voorloper van de moderne chemie. Deze alchemist met geschoren kruin bedenkt de naam alcohol voor de stof die in geestrijke dranken voorkomt, waarvan hij volgens overlevering zelf ook een dankbaar gebruiker is.

Vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw komt er, onder invloed van het humanisme, een omslag van de alchemie naar de moderne scheikunde. Wetenschappers schaffen de vierelementenleer van Aristoteles en de "prima trialeer" van Paracelsus definitief af. Ze ontwikkelen in plaats daarvan allerlei wonderlijke theorieën over bijvoorbeeld flogiston -een stof die zou voorkomen in brandbare stoffen- die tot het begin van de 19e eeuw populair blijven.

Elementen

De Leidse hoogleraar Herman Boerhaave, afgebeeld op een Nederlandse postzegel van 12,5 cent, is zijn tijd vooruit wanneer hij in 1732 in zijn boek "Elementa Chemia" de flogistontheorie afschrijft. De Fransman Antoine Lavoisier bevestigt experimenteel dat een stof die brandt een verbinding met zuurstof aangaat. Hij is ook een van de eersten die een aantal gassen een naam geven.

De Engelse schoolmeester Dalton -van wie het boek geen afbeelding in de vorm van een postzegel maar in de vorm van een tekening bevat- houdt zich bezig met het classificeren van de elementen. Jarenlang onderzoeken en proberen door allerlei wetenschappers leidt uiteindelijk tot de samenstelling van het "Periodiek systeem der elementen" in 1869.

Aangekomen bij het einde van de negentiende eeuw pakt de schrijver thema voor thema aan. Elk onderwerp komt in een hoofdstuk meestal chronologisch aan de orde. Soms echter is de chronologie ver te zoeken en lijkt "Geschiedenis van de scheikunde" eerder een scheikundeboek dan een geschiedenisboek. De lezer kan hierdoor de draad wel eens kwijtraken.

Van Toor bespreekt onder meer de geschiedenis van de organische chemie, de anorganische chemie, de fysische chemie, de analytische scheikunde en de biochemie. Daarbij komt de ontdekking van DNA door Watson en Crick aan de orde, maar ook het onderzoek naar het verschil tussen 'goede' en 'slechte' cholesterol. Uit het aantal postzegels blijkt wel welke ontdekkingen destijds het meest tot de verbeelding hebben gesproken. In het laatste hoofdstuk heeft de auteur ten slotte allerlei hedendaagse toepassingen van scheikunde op een rijtje gezet, van ijzerindustrie tot onderzoek naar koraal.

Evolutietheorie

Het boek biedt een boeiend overzicht van de ontwikkeling van de scheikunde. Wat minder aanspreekt, is de indeling van steentijd tot moderne tijd. Die is bedoeld om te bewijzen dat mensen na verloop van tijd steeds slimmer worden, volgens het idee van de evolutietheorie. Het is dan ook niet verwonderlijk dat dateringen in het boek een groter tijdvak beslaan dan op basis van de Bijbelse tijdrekening mogelijk is. Waar geen historische gegevens voorhanden zijn, laat de schrijver zijn fantasie de vrije loop, bijvoorbeeld als hij de ontdekking van de ijzerbewerking beschrijft.

De invalshoek voor dit boek is origineel, tekst als postzegels vertellen hun verhaal. Dat maakt het boek toegankelijk voor niet-scheikundigen. Postzegelverzamelaars die niets met chemie hebben, kunnen het boek gebruiken als handvat om een collectie rond het thema aan te leggen. Maar bij een lezer die geen affiniteit heeft met filatelie, kan de overvloed aan postzegels op den duur irriteren.

N.a.v. "Geschiedenis van de scheikunde", door J. A. van Toor; uitg. Veen Magazines, Diemen, 2008; ISBN 978 9085 711 773; 384 blz.; 39,95.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen