Geld is geen neutraal middel

Econoom Roelf Haan (1938) weet het uit eigen ervaring. Als je wetenschappelijke taboes doorbreekt, dreig je aan de zijlijn te komen te staan. „Je ziet het veel vaker. Pas wanneer mensen buiten de geijkte instituties van hun eigenlijke vakgebied zijn getreden, komen ze naar voren met afwijkende visies. Dat is niet alleen het geval met economen, maar ook met bijvoorbeeld politici. Kijk maar naar mensen als Van Agt en Lubbers. Die verkondigen nu standpunten, bijvoorbeeld op het gebied van duurzaamheid, waar je hen tijdens hun regeerperiode niet op kon betrappen.”

De dwang van het conformisme is onder economen groot, vindt Haan. Hij merkte dat al in 1971, toen hij in zijn proefschrift een alternatieve manier bepleitte om internationaal geld te creëren. Die methode zou dan kunnen worden ingezet om bepaalde wereldwijd overeengekomen doelstellingen te behalen. Bijvoorbeeld om de ontwikkeling van onderontwikkelde landen te ondersteunen. Een internationale organisatie zou daar dan over moeten beslissen.

„Het idee dat ik naar voren bracht, kreeg al snel het etiket ”links” of ”ethisch” opgeplakt, terwijl mijn argument strikt monetair was. Mij werd door andere economen verweten dat ik een politiek standpunt huldigde, terwijl niet-economen lieten weten mijn verhaal heel relevant te vinden.”

In het jaar dat zijn proefschrift uitkwam, werkte Haan als hoofd van de afdeling internationale monetaire zaken op het ministerie van Financiën. „De ideeën in mijn proefschrift had ik ontwikkeld in tegenspraak met mijn toenmalige baas, thesaurier-generaal jonkheer Emile van Lennep, die in 1969 naar de OESO was vertrokken. En omdat die ideeën niet overeenkwamen met het daadwerkelijk gevoerde overheidsbeleid was na mijn proefschrift aanblijven in dezelfde functie niet mogelijk. Ik koos voor vertrek als ambtenaar. Zowel Van Lennep als De Nederlandsche Bank verklaarden pas achteraf het met mij eens te zijn, toen het onderwerp allang niet meer speelde.”

Haan werd vervolgens docent en later hoofddocent bij de vakgroep ontwikkelingseconomie aan de economische faculteit van de Vrije Universiteit in Amsterdam. Halverwege de jaren zeventig vertrok hij naar Argentinië om er docent te worden aan een theologische hogeschool.

Crisis

„Toen ik in de jaren tachtig terugkwam in Nederland zat het land midden in een economische crisis. Ik merkte toen dat het des te moeilijker was om een baan te vinden, bijvoorbeeld aan een economische faculteit, wanneer je als sollicitant bepaalde standpunten huldigt die bij vakgenoten als taboe worden ervaren.” Haan aanvaardde uiteindelijk een betrekking als directeur bij de kerkelijke omroep IKON. Ook op andere vlakken merkte hij dat je als econoom maar beter niet buiten de gangbare paden kunt treden. „Zo werd een artikel dat ik aan een tijdschrift toezond afgewezen, met onder andere het argument dat mijn centrale stelling „nergens elders werd aangetroffen.” Een merkwaardig argument. Laat dat nou net de reden zijn waarom ik deze stelling naar voren bracht.”

Haan was ook vele jaren maatschappelijk actief, onder meer als voorzitter van het bestuur en later van de raad van toezicht van ontwikkelingsorganisatie Solidaridad en voorzitter van het bestuur van de stichting Nationaal Geschenk Mensenrechten Argentinië. Daarnaast gaat hij zo nu en dan voor in de Tuindorpkerk van de Protestantse Kerk in Utrecht.

Haan is zeer geïnteresseerd in de raakvlakken van geloof en economie. Halverwege de jaren tachtig verscheen zijn bekend geworden boek ”Economie van de eerbied. Kanttekeningen bij het Bijbelse spreken over geld en goed”. Binnenkort verschijnt als e-book en printing on demand ”Theology and economics. The hermeneutical case of Calvin today”, een boek over het economisch denken van Calvijn en de betekenis hiervan voor vandaag de dag. Daarnaast schreef hij talloze artikelen.

Voor de gek houden

Het gangbare woordgebruik rond de crisis houdt ons voor de gek, vindt Haan. „”Crisis” klinkt bedrieglijk geruststellend, namelijk als iets voorbijgaands, maar dat is het niet. Deze crisis is onderdeel van het wereldwijde systeem, waarin de monetaire sector een hoofdrol speelt. En in het systeem zitten allerlei absurditeiten. We moeten zowel bezuinigen als investeren om uit de problemen te komen, maar geen van deze twee zogenaamde oplossingen helpt. Als we meer willen investeren moeten we nog grotere schulden maken. En als we zwaar bezuinigen helpen we hele samenlevingen naar de knoppen. Kijk maar naar wat er in Griekenland gebeurt. Daarnaast schept economische groei weliswaar banen, maar wordt de planeet belast.

Een andere tegenstrijdigheid is dat er aan de lopende band arbeidsbesparende techniek wordt uitgevonden, maar dat we niet minder hoeven te werken. Het is toch zot dat we in een land als Nederland ouderen na hun 65e moeten laten doorwerken?

Het systeem heeft consumerende mensen nodig. Maar de vraag is natuurlijk gelimiteerd. Om toch een stijgende afzet de bewerkstelligen, is er de laatste jaren massaal consumptief krediet verleend. Particuliere banken hebben geld geschapen en we zijn allemaal schuldenaren geworden. Het overheidsbeleid werkt hieraan mee. Kijk maar naar de plannen van het zogenaamde sociaal leenstelsel voor studenten. Zij moeten zich in de schuld steken om onderwijs te kunnen krijgen. Het wordt met mooie woorden verkocht, maar je kunt in de Verenigde Staten zien waar dit toe kan leiden. Veel mensen daar houden hun hele leven last van hun studieschuld.”

Kathedralen

Volgens Haan dicteert het huidige systeem zijn eigen logica. „Geld is niet een neutraal middel om economische transacties mogelijk te maken. Het wereldwijde monetaire stelsel veroorzaakt conjunctuurbewegingen en bevordert kortetermijndenken. Een van de onderdelen ervan is het fenomeen rente. Alleen al omdat rente bestaat is groei noodzakelijk. Rente zorgt ervoor dat we moeten groeien om geen verlies te maken. Daarom ben ik ook kritisch als het gaat om microkrediet. Dat zorgt ervoor dat in veel gevallen de bankwinst het doel wordt, terwijl geen sprake is van verbetering van het netto-inkomen van de debiteur.

Het is niet voor niets dat veel culturen en godsdiensten rente hebben uitgebannen. Behalve tot kortetermijndenken leidt rente ook tot concentratie van rijkdom. De Belgische econoom Bernard Lietaer laat zien dat in de middeleeuwen, toen er geen sprake was van rente, er ook geen kortetermijndenken was. Anders hadden de grote kathedralen, waarvan de bouw over verschillende generaties plaatsvond, nooit tot stand kunnen komen.”

Haan ziet verschillende mogelijkheden om nadelige gevolgen van het systeem te beperken. Een daarvan is de invoering van lokale, afzonderlijke geldsystemen. Voorbeelden uit verschillende landen laten zien dat hier veel voordelen aan zitten. „We hoeven het systeem niet omver te werpen. We kunnen het links laten liggen, of hier en daar aanpassen aan onze voorwaarden.”

Als oud-bestuurder van ontwikkelingsorganisatie Solidaridad ligt Haan overigens niet echt wakker van het voornemen van het nieuwe kabinet om opnieuw te bezuinigen op ontwikkelingssamenwerking. „Vanuit een moreel en ethisch standpunt is het natuurlijk jammer, maar veel zal het niet uitmaken. Het overheidsgeld is slechts een miniem radertje als je het hebt over ontwikkeling van landen wereldwijd. Bij Solidaridad zijn onder leiding van directeur Nico Roozen de bakens tijdig verzet. Onze financiering gebeurt in toenemende mate door het bedrijfsleven en de fondswerving vindt steeds meer plaats via het zuiden zelf. Je ziet bij multinationals een toenemende bereidheid om duurzamer te werken, bijvoorbeeld Unilever en Akzo. En je ziet ook dat bedrijven gewoon in de rij gaan staan om te mogen samenwerken met ontwikkelingsorganisaties als Solidaridad Network.”

Solidaridad

Roelf Haan stopte recent om gezondheidsredenen als voorzitter van de raad van toezicht van de stichting Solidaridad. Hij was sinds 2001 voorzitter van deze ontwikkelingshulporganisatie, die als belangrijkste doel de bestrijding van armoede in Latijns-Amerika, Azië en Afrika heeft.

Solidaridad werd in 1969 opgericht als bisschoppelijke adventsactie voor Latijns-Amerika en kreeg in 1971 een oecumenisch karakter doordat de Nederlandse Hervormde Kerk en een aantal kleinere kerken hun Latijns- Amerikaanse projectenwerk bij Solidaridad onderbrachten.

Tot 1996 richtte Solidaridad zich alleen op Latijns-Amerika, sindsdien ook op projecten in Afrika en later ook op Azië. In het bestuur waren de Rooms-Katholieke Kerk, de Protestantse Kerk in Nederland en enkele kleinere kerken zoals de Doopsgezinde Broederschap, de Remonstrantse Broederschap en de Oudkatholieke Kerk vertegenwoordigd. In 2010 ging Solidaridad over op het raad-van-toezichtmodel. Hiermee kwam er een einde aan de bestuurlijke participatie van de kerken in de stichting.

Solidaridad is in Nederland onder andere bekend als organisatie achter Fair Trade, Max Havelaarkoffie, Okébananen en Kuyichi-jeans. Zij is mede-initiatiefnemer van de stichting UTZ Certified en oprichter van de stichting Made-By. Ook nam zij mede het initiatief tot de ronde tafels voor soja, palmolie, rietsuiker, katoen en rundvlees. In 1987 werd Nico Roozen de directeur van Solidaridad. Sinds 2011 is hij tevens algemeen directeur van Solidaridad Network dat, behalve uit Solidaridad Nederland, bestaat uit acht vertakkingen in Azië, Latijns-Amerika en Afrika.

Solidaridad heeft duurzame economie hoog in het vaandel staan. De organisatie streeft naar eerlijke handel en economische ontwikkeling door het ondersteunen van projecten in het kader van de gehele ketenontwikkeling. Dit gebeurt onder andere door producentenorganisaties te voorzien van advies en training, zodat ze hun positie op de wereldmarkt versterken en een betere prijs krijgen voor hun producten.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen